Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
21.7°C26.3°C
2 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
23 °C
20.6°C24.9°C
3 BF 38%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
19 °C
19.4°C24.3°C
2 BF 55%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.4°C21.6°C
2 BF 64%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
21.9°C23.5°C
0 BF 37%
Λογοκρισία και διώξεις / Δύο αιώνες παρεμβάσεις στον ελληνικό Τύπο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Λογοκρισία και διώξεις / Δύο αιώνες παρεμβάσεις στον ελληνικό Τύπο

Του Κοσμά Κέφαλου


Το πρώτο γνωστό κρούσμα λογοκρισίας του Τύπου στη νεότερη Ελλάδα αφορά την εφημερίδα Σάλπιγξ Ελληνική, η οποία εκδίδεται την 1.8.1821 στην επαναστατημένη Καλαμάτα. Ο Δημήτριος Υψηλάντης έχει φέρει ένα μικρό τυπογραφείο από την Τεργέστη και αναθέτει την έκδοση στον ιερέα Θεόκλητο Φαρμακίδη. Το 2ο φύλλο κυκλοφορεί στις 5.8 και το τρίτο, και τελευταίο (!), στις 20.8. Ο Φαρμακίδης αρνείται τον έλεγχο της εφημερίδας από τον Υψηλάντη αναφέροντας ότι: «Δεν ενέδωσα εις το δεσποτικόν μέτρον της προεξετάσεως».


Ο λόγιος κληρικός Θεόκλητος Φαρμακίδης θα υποστεί πριν από δύο αιώνες λογοκρισία και έλεγχο. Θα τα παρατήσει...


Ο Φαρμακίδης αρνείται τον έλεγχο της εφημερίδας από τον Υψηλάντη αναφέροντας ότι: «Δεν ενέδωσα εις το δεσποτικόν μέτρον της προεξετάσεως».

Τον Απρίλιο του 1831 η κυβέρνηση Καποδίστρια επιβάλλει γενικευμένη λογοκρισία στον Τύπο αλλά και στην αλληλογραφία!

Η πρώτη γενικευμένη φίμωση της ελευθεροτυπίας, προερχόμενη από ξένο παράγοντα, επιβάλλεται τον Μάιο του 1916 από τον αρχιστράτηγο των συμμαχικών δυνάμεων του Μακεδονικού Μετώπου Μωρίς Σαράιγ, με λογοκρισία στον Τύπο και την αλληλογραφία και με το κλείσιμο διά της βίας δύο εφημερίδων.

Ο ύπατος αρμοστής Κρήτης Γεώργιος, με αφορμή διακήρυξη της υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο «Ηνωμένης Αντιπολίτευσης», στις 26.2.1905, επιβάλλει γενικευμένη λογοκρισία στον τοπικό Τύπο.

Και επειδή, κατά τον Μαρξ, η ιστορία επαναλαμβάνεται και σαν φάρσα, το 1929 η κυβέρνηση Βενιζέλου καταθέτει και η Βουλή ψηφίζει τον Νόμο 4229 με τίτλο «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και της προστασίας των πολιτών», το διαβόητο «Ιδιώνυμο», με τον οποίο βρίσκεται στο στόχαστρο και ο Τύπος. Οι ποινές αφορούσαν όλους τους συντελεστές (δημοσιογράφους διευθυντές, υπεύθυνους έκδοσης), καθώς και το ίδιο το έντυπο.

Δημοσίευση διακήρυξης του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1905 επιφέρει γενικευμένη λογοκρισία. Ο ίδιος, το 1929, θα φέρει στην πολιτική ζωή το διαβόητο «Ιδιώνυμο»...

Είχε προηγηθεί η διετία 1925-1926 των σκληρών διώξεων από τη δικτατορία Πάγκαλου. Με το διάταγμα της 13.7.1925 για την «κατοχύρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος» (και για τις πιο κατάπτυστες αποφάσεις εφευρίσκεται ένα όμορφο λεκτικό περιτύλιγμα) παραπέμπονταν σε στρατοδικεία όσοι μετέδιδαν ειδήσεις που «διατάρασσαν τη δημόσια τάξη» ή στρέφονταν κατά της κυβέρνησης.

Απαγορεύεται η κυκλοφορία του Ριζοσπάστη και ασκούνται διώξεις σε δημοσιογράφους της Εστίας και της Καθημερινής. Η ελεύθερη έκφραση οδηγεί σε εξορίες και φυλακές.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 η λογοκρισία στον Τύπο επικεντρώνεται στα έντυπα αριστερής ιδεολογίας. Τότε εμφανίζονται τα παράνομα έντυπα, στον χώρο των πανεπιστημίων (Επανάσταση στη Φιλοσοφική και Επαναστατικό Δίκηο στη Νομική της Αθήνας), στον χώρο των εργατών (Ο Λιμενεργάτης), καθώς και στους νεοσύλλεκτους (Κόκκινος Φαντάρος και Κόκκινος Ναύτης).

Ποινικοποίηση της λέξης «ελευθερία»

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936 υπό τον Ι. Μεταξά ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Η ελευθεροτυπία διώκεται μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά. Κάθε κείμενο που περιέχει τη λέξη «ελευθερία» ή παράγωγά της θεωρείται ύποπτο και οι συγγραφείς διώκονται. Σε ένα κατεβατό από απαγορεύσεις κυριολεκτικά σκοντάφτουμε πάνω στο «Απαγορεύεται οποιαδήποτε κρίση περί του έργου της κυβερνήσεως, εκτός αν είναι ευμενής».

Οι εφημερίδες Ανεξάρτητος, Χρόνος και Πατρίς αναστέλλουν την κυκλοφορία τους και ο Ριζοσπάστης περνάει ξανά στην παρανομία (τραγελαφικό, ενδεικτικό της ποιότητας των δικτατόρων: ο Μανιαδάκης, προκειμένου να προκαλέσει σύγχυση, εκδίδει έναν ψεύτικο «Ριζοσπάστη»).

Εκτός από τις απαγορεύσεις, υπάρχει και το «υποχρεωτικόν δημοσίευμα», το οποίο μπορούσε να αναφέρεται σε έργα της κυβέρνησης, σε ειδήσεις από το εξωτερικό ενταγμένες στη γερμανική προπαγάνδα, καθώς και σε προσωπικά ρουσφετάκια, όπως η φωτογραφία της ανιψιάς του υπεύθυνου λογοκρισίας με το σκυλάκι της...

Οι ναζί αντιγράφουν τον Μεταξά

Οι Γερμανοί κατακτητές δεν χρειάστηκε να λάβουν αυστηρότερα μέτρα. Το σύστημα λογοκρισίας του Μεταξά ήταν αρκετό. Παραχωρούν στην κυβέρνηση Τσολάκογλου την αρμοδιότητα να ελέγχει τον ελληνικό Τύπο και διακόπτουν την κυκλοφορία της εφημερίδας Έθνος, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν οι εγκαταστάσεις του για την έκδοση ιταλόφωνης και γερμανόφωνης εφημερίδας.

Οι λιγοστές εφημερίδες που συνεχίζουν την κυκλοφορία τους είναι υποταγμένες στο καθεστώς. Εμφανίζονται και νέες εκδόσεις ή αναβαθμίζονται τεχνικά (χωρίς ωστόσο να κερδίσουν τη εμπιστοσύνη του αναγνωστικού κοινού). Ψηφιοποιούνται η Νέα Ευρώπη και η Απογευματινή της Θεσσαλονίκης και παρουσιάζουν στρεβλή εικόνα της πόλης, με κατοίκους που τρέχουν από κινηματογράφο σε χοροεσπερίδα και από χώρους αναψυχής σε χαρτοπαικτικές λέσχες.

Χωρίς να αναφέρονται οι κακουχίες, η πείνα και οι θάνατοι, διατυμπανίζονται μέτρα για δήθεν βελτίωση της κατάστασης. Χωρίς να αναζητούνται τα αίτια των απεργιών, αναγράφονται μέτρα καταστολής τους που φθάνουν μέχρι την ποινή του θανάτου.

Προβάλλουν τις κατακτήσεις των γερμανικών στρατευμάτων και επιχαίρουν για την εξόντωση των Εβραίων. Επιχειρούν να ταυτίσουν τον Ιωσήφ Στάλιν με τον Τζένγκις Χαν σε πολεμικές ωμότητες και, μέσα από εικονογράφηση, προσπαθούν να καταδείξουν φυλετική συγγένεια. Δείγμα των φιλοσοφικών τους αναζητήσεων, το ερώτημα: «Μπορούν οι γυναίκες να είναι χρήσιμα μέλη της κοινωνίας μας;».

Πιο προσεκτικές οι παραδοσιακές αθηναϊκές εφημερίδες (ο Γ. Καραντζάς μιλάει για παθητική αντίσταση, κάτι που μάλλον δεν ευσταθεί), αντί ενθουσιωδών περιγραφών για την προέλαση του γερμανικού στρατού, επιλέγουν μια άνευρη γραφή, κάτι που θα οδηγήσει τους ίδιους τους ναζί να τις χαρακτηρίσουν «λαχανοφυλλάδες».

Παράνομος Τύπος

Μέσα σε αυτό το μίζερο κλίμα φουντώνει ένα άλλο έπος, αυτό του παράνομου Τύπου! Την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης (1941-1944) κυκλοφορούν παράνομα στην Ελλάδα 1.048 έντυπα!

Εφημερίδες, φυλλάδια, προκηρύξεις και περιοδικά, από χειροκίνητους και αυτοσχέδιους πολύγραφους μέχρι παλιά τυπογραφεία, ενημερώνουν τον υπόδουλο λαό και κρατάνε ψηλά το ηθικό του.

Μια από τις πιο άρτιες εφημερίδες, η Ελεύθερη Ελλάδα του ΕΑΜ, αναφέρεται στην εξέλιξη του πολέμου, στο αντιστασιακό κίνημα, στην κατάσταση και τους αγώνες των λαϊκών στρωμάτων και απευθύνει εκκλήσεις για παλλαϊκή συμμετοχή στην Αντίσταση.

Ανατύπωση του βραβευμένου στην Έκθεση Παράνομου Τύπου του Λονδίνου φύλλου της 25.3.1943 της εφημερίδας Ελεύθερη Ελλάδα

Με κοινό όραμα την απελευθέρωση, κυκλοφορούν έντυπα του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ, καθώς και κομματικών χώρων, με κυρίαρχα αυτά του ΚΚΕ. Κάποιοι τίτλοι εφημερίδων και περιοδικών που γράφονταν, όπως έχει αναφερθεί, με μελάνι και αίμα: Απελευθερωτής, Αλήθεια, Ριζοσπάστης, Λευτεριά, Απελευθέρωση, Γυναικεία Δράση, Νέα Γενιά, Δημοκρατική Σημαία, Φλόγα, Δόξα, Νίκη, Μεγάλη Ελλάς.

Ο «Απελευθερωτής», ένα από τα πολλά έντυπα που κυκλοφόρησε το ΕΑΜ την περίοδο της Κατοχής

Λίγο πριν από την Απελευθέρωση οι εφημερίδες Ακρόπολις, Ελεύθερον Βήμα, Καθημερινή και Πρωΐα συγχωνεύονται με τον Ηνωμένο Τύπο και παράλληλα η Βραδυνή και τα Αθηναϊκά Νέα συμπράττουν στη δημιουργία των Βραδυνών Νέων. Θνησιγενή σχήματα που θα σβήσουν λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί.

Με την Απελευθέρωση ο Δημήτρης Λαμπράκης μετονομάζει τα Αθηναϊκά Νέα σε Νέα και το Αθηναϊκό Βήμα σε Βήμα.

Αυγή: Απαγόρευση πριν από την έκδοση

Όπως είχαμε την ευκαιρία να αναφέρουμε στο εκτενές αφιέρωμα της 20.8.2017 «65 χρόνια Αυγή. Δεκαεφτά χιλιάδες πρωινά με την εφημερίδα της Αριστεράς» (/article/10838/8354686/dekaephta-chiliades-proina-me-ten-ephemerida-tes-aristeras):

Τον Αύγουστο του 1952, με νωπές τις εκτελέσεις των Νίκου Μπελογιάννη, Δημήτρη Μπάτση, Νίκου Καλούμενου και Ηλία Αργυριάδη τον Μάρτιο, με τους τόπους εξορίας και τις φυλακές γεμάτες από αγωνιστές της Αντίστασης και με το μετεμφυλιακό κλίμα σε έξαρση, καταβάλλεται προσπάθεια για την έκδοση της «πρωινής δημοκρατικής εφημερίδας του λαού», της Αυγής. Ο υπουργός Τύπου Γ. Νόβας θα την απαγορεύσει προκαταβολικά!

Όπως γράφει ο Γ.Α. Λεονταρίτης, ο Βασίλης Εφραιμίδης, ο οποίος θα παρουσιαζόταν ως εκδότης της εφημερίδας, επισκέφθηκε τον Σοφοκλή Βενιζέλο για να διαμαρτυρηθεί για την άρνηση του Νόβα να δοθεί άδεια έκδοσης αριστερής εφημερίδας.

Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης κάλεσε στο γραφείο του τον κομμουνιστοφάγο διοικητή Ασφαλείας Θ. Ρακιντζή και τον ρώτησε γιατί δεν δίνει την άδεια. «Διότι ο κύριος απ' εδώ έχει φάκελο που δεν χωράει μέσα στο δωμάτιο!» του αποκρίθηκε ωμά ο Ρακιντζής, για να εισπράξει από τον Σ. Βενιζέλο την απάντηση: «Κλείδωσε λοιπόν τον φάκελο στο συρτάρι και δώσε την άδεια»!


Τον Αύγουστο του 1952 , καταβάλλεται προσπάθεια για την έκδοση της «πρωινής δημοκρατικής εφημερίδας του λαού», της Αυγής. Ο υπουργός Τύπου Γ. Νόβας θα την απαγορεύσει προκαταβολικά! Τελικά η εφημερίδα θα κυκλοφορήσει με μεσολάβηση του Σ. Βενιζέλου

Η εφημερίδα Αυγή πρωτοκυκλοφορεί στις 24 Αυγούστου του 1952 (συμπληρώνει 66 χρόνια έντυπου βίου) και ο αιχμηρός λόγος της και η σκληρή κριτική αποτελούν αγκάθι για τις συντηρητικές κυβερνήσεις, καθώς και για τους τότε πανίσχυρους κύκλους των ανακτόρων. Η ίδια, καθώς και οι συντάκτες της, θα υποστούν διώξεις, με την κατηγορία της κομμουνιστικής υποκίνησης.

Η Αυγή, όπως και πολλές άλλες εφημερίδες, θα κλείσει μετά την επιβολή της δικτατορίας του 1967 (είχε το θλιβερό προνόμιο να υποστεί και λεηλασία από τους φανατικούς του καθεστώτος) και θα επανεκδοθεί στις 4 Αυγούστου 1974.

Η εγχείρηση απέτυχε

Ο φαιδρός δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος απευθύνεται στις 5.5.1967 στους δημοσιογράφους: «Ως χειρουργοί είμεθα υποχρεωμένοι να εξουδετερώσωμε τους τιναγμούς και τους κραδασμούς που κάμνετε -οι δημοσιογράφοι- εις το χειρουργικό μας κρεβάτι, ως απαιτούντες να εκφράσετε ελευθέρως τας αντιλήψεις σας. Εν πάση περιπτώσει έχετε υποχρέωσιν να δεχθήτε την σοβαρότητα της εγχειρήσεως και να μας βοηθήσετε».

Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ο δημοσιογραφικός κόσμος βρίσκεται απέναντί τους.

Απαγορεύτηκε η κυκλοφορία των εφημερίδων που κάλυπταν τον αριστερό πολιτικό χώρο, ενώ κλείνουν και οι συντηρητικές Καθημερινή και Μεσημβρινή. Η Ελένη Βλάχου θα δηλώσει αργότερα ότι η άρνησή της να δεχθεί λογοκρισία «...ήταν από τις λίγες ταπεινώσεις που υπέστη το καθεστώς στη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου επικράτησής του».

Στις 24.3.1970 η εφημερίδα Έθνος, εντείνοντας την κριτική της προς το καθεστώς της δικτατορίας, δημοσιεύει συνέντευξη του υπουργού της Ένωσης Κέντρου Ι. Ζίγδη. Συλλαμβάνεται ο ίδιος, καθώς και ο δημοσιογράφος Ι. Καψής και οι εκδότες της εφημερίδας. Καταδικάζονται από το στρατοδικείο, στη δε εφημερίδα επιβάλλονται εξοντωτικά πρόστιμα που την οδηγούν στο κλείσιμο.

Στις 23.11.1973 η εφημερίδα Βραδινή δημοσιεύει αντιδικτατορικές δηλώσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το φύλλο κατάσχεται και αργότερα διατάσσεται το κλείσιμο της εφημερίδας. Η χούντα του Ιωαννίδη θα κλείσει και την εφημερίδα Χριστιανική.

Οι «ανθέλληνες» ξεμπροστιάζουν τη χούντα

Ο αντιδικτατορικός Τύπος καλύπτει ευρύτατο φάσμα εντύπων στην Ελλάδα (με παράνομη διακίνηση) και στο εξωτερικό. Στις φυλακές Κορυδαλλού κυκλοφορούν χειρόγραφα, για πολιτική και ηθική στήριξη των κρατουμένων Πρόκειται για τα Τετράδια του Ρήγα Φεραίου και τη Νέα Φρουρά της ΚΝΕ.

Πλούσια και έντονη δράση πραγματοποιούν οι Έλληνες δημοσιογράφοι στο εξωτερικό. Οι «ανθέλληνες» (τίτλο που διακωμώδησαν γρήγορα οι ίδιοι λέγοντας πως πρόκειται για το άνθος των Ελλήνων) εκδίδουν μικρά κυρίως έντυπα ή, όταν έχουν πρόσβαση, διεκτραγωδούν την κατάσταση στην Ελλάδα μέσα από μεγάλες εφημερίδες και περιοδικά.

Σε ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στις 27.2.2010 στην αίθουσα συνεδρίων της ΕΣΗΕΜ-Θ, με τίτλο «Δικτατορία 1967-1974: Η έντυπη αντίσταση», ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, λέκτορας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιστημονικός συνεργάτης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), είχε αναφέρει ότι η έρευνα του ιδίου και συνεργατών του έχει επισημάνει 363 έντυπα, ωστόσο «υπάρχουν ακόμη πολλά ακαταλογογράφητα, λόγω των συνθηκών έκδοσης και διακίνησης των συγκεκριμένων εντύπων και της εύλογης δυσκολίας των συντακτών ή των αποδεκτών τους να τα διατηρήσουν ως παράνομο υλικό».

Επιθανάτιοι βρυχηθμοί

Οι κυβερνήσεις της Δεξιάς, αρκετά χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, θα δείξουν μια συγκινητική νοσταλγία προς τη λογοκρισία και τις διώξεις του Τύπου. Τον Σεπτέμβριο του 1991 επτά εκδότες και διευθυντές εφημερίδων συλλαμβάνονται και φυλακίζονται με την κατηγορία ότι δημοσιοποίησαν προκηρύξεις τρομοκρατικών οργανώσεων. Ήταν οι Σ. Φυντανίδης (Ελευθεροτυπία), Χρ. Θεοχαράτος (Έθνος), Δ. Μαρούδας (Νίκη), Κ. Κοντοπάνος (Αυριανή), Κ. Γερονικολός (Δημοκρατικός Λόγος), Σπ. Καρατζαφέρης (48 Ώρες) και Κ. Παπαϊωάννου (Ποντίκι). Οι ποινές φυλάκισης κυμαίνονται από 5 έως 10 χρόνια. Αρνούνται να ασκήσουν έφεση και κατηγορούν τον πρωθυπουργό Κ. Μητσοτάκη για παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη.

Τον Οκτώβριο του 2012 συλλαμβάνεται ο δημοσιογράφος και εκδότης Κώστας Βαξεβάνης με την κατηγορία ότι, δημοσιεύοντας τη λεγόμενη «λίστα Λαγκάρντ» στο περιοδικό "Hot Doc", παραβίασε προσωπικά δεδομένα.

Αν και δεν αφορά έντυπα, αλλά τον κρατικό τηλεοπτικό σταθμό, είναι χαρακτηριστικό των διαθέσεων της κυβέρνησης Σαμαρά το ότι στις 11 Ιουνίου 2013 κλείνει την ΕΡΤ.

Επιθανάτιοι βρυχηθμοί του θηρίου της λογοκρισίας. Είναι φανερό πως το μόνο που του απέμεινε, ύστερα από δύο αιώνων καταστροφική δράση, είναι να δείχνει τα ξεχαρβαλωμένα δόντια του...

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL