Στην κατάμεστη αίθουσα του «Μηχανουργείου», στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (ΤΠΠΛ) του ΕΜΠ, έγινε το Σάββατο 17 Ιανουαρίου η πρώτη εκδήλωση του εορτασμού των 150 χρόνων του νεότερου Λαυρίου που διοργανώθηκε από την Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής (ΕΜΕΛ). Θέμα της η παρουσίαση του βιβλίου του Ανδρέα Κορδέλλα, Το Λαύριον, σε μετάφραση, σχόλια και επιμέλεια του μέλους της, Αριστείδη Γ. Κανατούρη και έκδοση δική της. (Ο τίτλος του πρωτοτύπου: Le Laurium par André Cordella, Ingénieur des Mines, Marseille, 1869). Η εκδήλωση ξεκίνησε με χαιρετισμό του Δημάρχου Λαυρεωτικής, Δ. Λουκά, και συνεχίστηκε με τον Α. Βλάδο, Πρόεδρο της ΕΜΕΛ, o οποίος εισηγήθηκε το θέμα. Μίλησαν οι: Γ. Ν. Δερμάτης, Δρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Louvain - la - Neuve, Κ. Παναγόπουλος, μεταλλειολόγος μηχανικός, ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ, τ. γεν. διευθυντής του ΤΠΠΛ, ο Γ.Β. Δερτιλής, ιστορικός, ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ και της ÉHESS (Παρίσι) και ο Α.Γ. Κανατούρης, μεταφραστής και επιμελητής του βιβλίου.
Ο συγγραφέας του βιβλίου Το Λαύριον, μεταλλειολόγος Α. Κορδέλλας υπήρξε το γνωστικό κεφάλαιο της μεταλλευτικής βιομηχανίας της Ελλάδας και του Λαυρίου, που έθεσε τις βάσεις της ανάπτυξης και των τριών εταιρειών οι οποίες δραστηριοποιήθηκαν εκεί: της Hilarion Roux et Cie (1865-1873) των H. Roux, J.B. Serpieri και Γ. Παχύ, και αυτών που προέκυψαν απ' αυτήν, της Ελληνικής (1873-1927) και της Γαλλικής Εταιρείας (1875-1982), καθιστώντας το Λαύριο ένα σπουδαίο μεταλλευτικό-μεταλλουργικό κέντρο, ανάμεσα στα παρόμοια της Ευρώπης. Ένα γεγονός που συνδέεται με την ιστορία του Λαυρίου, τη βιομηχανική επανάσταση, την ανάπτυξη της μεταλλουργικής βιομηχανίας στη δυτική Ευρώπη, τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, τις πρώτες προσπάθειες εκβιομηχάνισης της χώρας.
Ο Α. Κορδέλλας, ως αρχιμηχανικός παραγωγής της πρώτης εταιρείας, της Hilarion Roux et Cie, θα γράψει για την έναρξη -αρχές Μαΐου 1865- των μεταλλουργικών εργασιών στο νεότερο Λαύριο: «[Η ατμομηχανή]...απέσπα πάντων τα βλέμματα. Αύτη έμελλε ν' αναστήση όλον εκείνον τον βιομηχανικόν κόσμον. Εύδηλον λοιπόν μετά πόσης αγωνίας ανεμένομεν πάντες. Και επί τέλους η ατμομηχανή ήρξατο λειτουργούσα και παράγουσα άφθονον πεπιεσμένον αέρα, αι κάμινοι επληρώθησαν σκωριών και οπτανθράκων [...] Εν τω ερυθρώ διαπύρω μολυβδίνω νάματι, όπερ έρρευσε και εκ του παραχθέντος εκ της χωνεύσεως των σκωριών αργυρούχου μολύβδου, διεβλέπομεν την αναγέννησιν του νέου Λαυρίου, και την επ' αγαθώ της πατρίδος βάσιν της ελληνικής μεταλλοβιομηχανίας».
Η έκδοση του βιβλίου του Α. Κορδέλλα στα γαλλικά, το 1869, στην πόλη της Μασσαλίας απευθυνόταν κυρίως στους ξένους επιχειρηματίες για να πραγματοποιήσουν επενδύσεις στον τομέα της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής βιομηχανίας στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, η έκδοση αυτή στη Μασσαλία, έδρα της εταιρείας Hilarion Roux et Cie, όντας σε τεχνολογικές και εμπορικές επαφές μ' αυτήν την πόλη, δυνάμωνε την «εικόνα» της στους γαλλικούς επιχειρηματικούς κύκλους. Οι ιδέες που ενυπάρχουν στο βιβλίο απηχούν το πνεύμα όχι μόνον του σεβασμού της αρχαίας παράδοσης, αλλά και της παραγωγικής αξιοποίησης. Ο κλασικισμός του Α. Κορδέλλα ήταν η εκκίνηση για να υπηρετηθεί πάση δυνάμει το πνεύμα της νεωτερικότητας του 19ουαι.: ο τεχνολογικός πειραματισμός, η επιστήμη, ο οικονομικός φιλελευθερισμός, η αστική έννοια της προόδου, ώστε να μετατραπούν σε υλική βιομηχανική παραγωγική δύναμη.
Η πρώτη μετάφραση του Α. Κανατούρη και η έκδοση της ΕΜΕΛ το 1993 δεν είναι ανεξάρτητη από το γενικότερο κλίμα της δραματικής αποβιομηχάνισης, της συνεπακόλουθης ανεργίας και της ώσμωσης των ιδεών της περιόδου. Το Λαύριο, ταυτόχρονα με τους κοινωνικούς αγώνες του, αισθάνεται την ανάγκη μιας νέας συνέχειας, μία απ' τις προϋποθέσεις της οποίας είναι η διεύρυνση της αυτοσυνειδησίας του. Μέσα σ' αυτό το πνεύμα δρομολογήθηκε η μετεξέλιξη της πρώην Γαλλικής Εταιρείας στο Τεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο του ΕΜΠ με τη σφραγίδα του καθηγητή του ΕΜΠ, Κ. Παναγόπουλου, ηγέτη του έργου, και εκείνος εκκινεί από τη δυναμική σχέση παράδοσης-νεωτερικότητας, απ' την οποία αντλεί το σύγχρονο καινοτομικό τεχνολογικό περιεχόμενο, έχοντας ως πολύτιμο σύμμαχο τη δρώσα βιομηχανική μνήμη των Λαυριωτών και ως συνεργάτες μια πλειάδα καθηγητών του ΕΜΠ, κυρίως απ' τις Σχολές των Αρχιτεκτόνων με τις πρωτοποριακές αποκαταστάσεις των κτιρίων, και των Μεταλλειολόγων με τις πρωτοποριακές αποκαταστάσεις των εδαφών, παράγοντας νέα έργα και νέα γνώση διεθνούς ενδιαφέροντος. To ΤΠΠΛ, παρά τις μεγάλες δυσκολίες, λόγω της κρίσης, αντέχει και πρέπει να συνεχίσει να αναπτύσσεται ως δεσπόζουσα η τεχνολογική λειτουργία. Είναι ο σκληρός πυρήνας της συνέχειας του Λαυρίου, επί αιώνες τόπου βιομηχανικής παραγωγής. Παράλληλα, επιτέλους πρέπει να ιδρυθεί, αφού οι μελέτες του ΕΜΠ είναι έτοιμες, και να λειτουργήσει το Μουσείο Μεταλλείας - Μεταλλουργίας Λαυρίου (ΜΜΜΛ), ως χώρος μνήμης, πολιτισμού, εκπαίδευσης και έρευνας, ως ατμομηχανή ανάδειξης ολόκληρου του πολιτιστικού αποθέματος της περιοχής. Το ΜΜΜΛ συνιστά έργο ευρωπαϊκής εμβέλειας.
H επανέκδοση του έργου το 2014 είναι πλέον η ώριμη συνέχεια του προηγουμένου σταθερού πνευματικού κλίματος. Ο Α. Κανατούρης αξιοποίησε και ενσωμάτωσε τη συγκεντρωμένη βιβλιογραφία και την πιο εξειδικευμένη γεωλογική, μεταλλευτική και μεταλλουργική ορολογία. Με τη μετάφραση και των παρατιθεμένων αρχαίων κειμένων από τον Α. Κορδέλλα, τα εξαντλητικά σχόλια και τις σημειώσεις, το έργο έχει επιστημονική πληρότητα και θα μπορούσε να ενταχθεί στη σειρά πανεπιστημιακών εκδόσεων.
Η επανέκδοση αυτή έρχεται σε σημαδιακή περίοδο. Ό,τι συνέβη μόνον για το Λαύριο το 1993, τώρα γενικεύτηκε σε όλη την Ελλάδα με οξύ και ακραίο τρόπο, κυρίως ως μέρος της ευρωπαϊκής οικονομικής κρίσης, αλλά και με υπαρκτές αιτίες τις εσωτερικές παθογένειες. Το βιβλίο του Α. Κορδέλλα, όπως και η επέτειος των 150 χρόνων του νεότερου Λαυρίου, καθιστούν με δραματικό τρόπο επίκαιρο το νόημα της παραγωγικής ανόρθωσης της χώρας μας προς όφελος πρωτίστως των νέων μας, οι οποίοι είτε «χάνονται» στην ξενιτιά είτε παραμένουν ξένοι στον τόπο τους.
Στο Λαύριο, πόλη μεταλλωρύχων και μεταλλουργών, αργότερα και άλλων βιομηχανικών εργατών, προϊόν εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, κατέφθαναν άνθρωποι απ' τη γειτονική Κερατέα, την Καρθαγένη της Ισπανίας, τη Λακωνία (τα χωριά του Κάβο-Μαλιά και της Μάνης), την Κρήτη, την Εύβοια (Κύμη και Κάρυστος), Κυκλάδες (Μήλος και Σαντορίνη), Λιδωρίκι, Χειμάρρα, επίσης από τη Ρωμάνια, το Μπέργκαμο, το Πεδεμόντιο της Β. Ιταλίας, την κάτω Ιταλία και Σικελία, απ' τη Μάλτα, το Βέλγιο και βεβαίως τη Γαλλία, ως προς τους μηχανικούς, αργότερα οι Μικρασιάτες πρόσφυγες για τους γνωστούς λόγους και οι Θεσσαλοί στην κλωστοϋφαντουργία.
Εδώ στα ταπεινά μεταλλευτικά μας χώματα, στις κουρασμένες στοές, σ' αυτά τα υπόγεια κοιμητήρια της εργασίας και του πολιτισμού, στις ατέλειωτες της καμινείας βάρδιες είναι εγγεγραμμένες με το μαύρο φως της ιστορίας του τα κινούντα αίτια: οι ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας, τα εργατικά θανατηφόρα ατυχήματα, οι επαγγελματικές ασθένειες. Το εργατικό κίνημα του Λαυρίου, σε συνάρτηση με γενικότερους εσωτερικούς και διεθνείς παράγοντες, κατέκτησε δύο κορυφαία δικαιώματα: της κοινωνικής ασφάλισης και του 8ώρου, για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Πρόκειται για τον νόμο του 1901 «Περί περιθάλψεως των εν τοις μεταλλείοις και μεταλλουργείοις παθόντων και των οικογενειών αυτών», γνωστό ως νόμο Φ. Νέγρη (Ψηφίζεται μόλις 5 χρόνια από το εκρηκτικό 1896, τη μεγάλη απεργία-εξέγερση των 2.500 μεταλλωρύχων στην θέση Καμάριζα) και δεύτερον για το ειδικό Ν.Δ. της 20ής Μαρτίου του 1924 «Περί εφαρμογής τού 8ώρου της εργασίας κατά εικοσιτετράωρον και 48ώρου καθ' εβδομάδα εις τας μεταλλευτικάς και μεταλλουργικάς επιχειρήσεις Λαυρίου». Στις αρχές του 20ου αι. το Λαύριο, πρωτοπορεί. Ποιος να το φανταζόταν ότι αυτό το πνεύμα είναι τραγικά επίκαιρο σήμερα στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αι.
Οι εκδηλώσεις για τα 150 χρόνια του νεότερου Λαυρίου και η πρώτη με την παρουσίαση του εν λόγω βιβλίου συμπυκνώνουν τα σημαινόμενα: τη βιομηχανική μνήμη, το νόημα της παραγωγής και το διαρκές αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αυτά είναι τα νέα πολύτιμα κοιτάσματα που παραδίδει το Λαύριο στη σύγχρονη κοινωνία.
*Ο Γιώργος Ν. Δερμάτης είναι ιστορικός
