Live τώρα    
17°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
13.4°C18.7°C
3 BF 63%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
12.0°C16.9°C
1 BF 66%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.3°C16.6°C
2 BF 61%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
13.8°C18.0°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
10 °C
9.9°C14.6°C
2 BF 76%
Ο Τολστόι και ο θάνατος
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ο Τολστόι και ο θάνατος

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Προδημοσίευση από τον πρόλογο στο βιβλίο ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΙ, Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς, μετάφραση Νίκου Αλεξίου, που κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ηριδανός

Αναφερόμενος στη φιλοσοφία ζωής, την οποία ο Τολστόι μοιράζεται με «άλλους πεσιμιστές και ησυχαστές είτε θρησκευτικού είτε κοσμικού προσανατολισμού», ο Isaiah Berlin επισημαίνει: «Για τους στοχαστές αυτούς [...] η ζωή είναι ένα ρεύμα που ακολουθεί μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, ή, ακόμη, ένας αδιατάρακτος ωκεανός που αναστατώνεται μόνον από περιστασιακές αύρες. Ο αριθμός των παραγόντων που συντείνουν, ώστε η ζωή να έχει αυτή τη συγκεκριμένη μορφή είναι τεράστιος· εμείς, ωστόσο, δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστους από αυτούς τους παράγοντες [...] Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, υπεύθυνη για το μεγαλύτερο μέρος του πόνου και της αδικίας που υπάρχουν στον κόσμο είναι η ‘ανθρώπινη δυσπραγία’, η δυσαναλογία ανάμεσα στα μεγαλεπίβολα σχέδιά μας και στα πενιχρά μέσα μας. Χωρίς βοήθεια, χωρίς τη θεία χάρη [...] δεν πρόκειται σε καμμιά περίπτωση να τα καταφέρουμε»1.

Αυτού του είδους η «ανθρώπινη δυσπραγία», η δυσαναλογία ανάμεσα στα μεγαλεπίβολα σχέδια και στα πενιχρά μέσα, φαίνεται να συγκροτεί τη μορφή της ζωής, η οποία, σαν σε κινηματογραφική ταινία επιταχυνόμενη, περνά μπροστά από τα μάτια του Ιβάν Ιλίτς, μέσα σε ένα ανοιγόκλειμα βλεφάρων, ελάχιστα πριν από τη στιγμή του θανάτου του.

Ο Τολστόι είναι πιστός της ζωής, και προπάντων υπερασπίζεται τη ζωή ενάντια στο θάνατο. Υπερασπίζεται τον θνήσκοντα Ιβάν Ιλίτς ενάντια στον ίδιο του τον θάνατο, χωρίς να λησμονεί ότι ακόμη και η «δυσπραγία» του, η δυσαναλογία ανάμεσα στα σχέδια και στα μέσα που διαθέτει, είναι αναπόσπαστα στοιχεία του ρεύματος που ακολουθεί η ζωή του, αναπόσπαστα στοιχεία του πόνου και της αδικίας που ολοκληρώνουν τη ζωή και την κάνουν να υπερτερεί μπροστά στον θάνατο, ή, ακόμη, επιβεβαιώνουν τον αιώνιο ανταγωνισμό μεταξύ της ζωής και του θανάτου, με αδιαμφισβήτητο τον θρίαμβο της ζωής. Όπως το έχει διατυπώσει με οξυδέρκεια ο Μερεζκόφσκι, ο Τολστόι «κοιτάζει τον θάνατο μέσα από τον οίκο της ζωής με τα μάτια τού κόσμου τούτου»2, και αυτό ακριβώς το βλέμμα είναι ο θρίαμβος του ζώντος στην αιώνια αντιπαλότητά του με το θνήσκον: θρίαμβος στιγμιαίος και γι’ αυτό παντοτεινός θρίαμβος του οίκου της ζωής.

Ο George Steiner κατατάσσει τον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς στα «επικά» έργα του Τολστόι, μαζί με το Πόλεμος και Ειρήνη, την Άννα Καρένινα και τους Κοζάκους. Τα έργα αυτά, αποφαίνεται ο Steiner, «αντανακλούν την επική ποίηση όχι ως κάποια αόριστη αναγνώριση της ευρύτητας και της φρεσκάδας τους, αλλά ακριβώς επειδή ο Τολστόι θέλησε σαφείς αναλογίες ανάμεσα στη δική του τέχνη και εκείνη του Ομήρου».3 Η κρίση του Steiner είναι ασφαλώς ορθή, αλλά και ομολογημένη από τον ίδιο τον Τολστόι, καθώς, όπως μας πληροφορεί ο Thomas Mann, παρ’ ό,τι ο Τολστόι ήταν χριστιανός, «ωστόσο η ταπεινοφροσύνη του δεν ήταν τόση ώστε να τον εμποδίζει να βάζει τ’ όνομά του με τόλμη δίπλα στο μέγιστο, δίπλα στο μυθικά μεγάλο όνομα του Ομήρου. Έλεγε για το ‘Πόλεμος και Ειρήνη’: χωρίς μετριοφροσύνες, είναι κάτι ανάλογο με την ‘Ιλιάδα’ [...] Έβλεπε πάντα τον εαυτό του σ’ ένα βάθρο ηρωικού μεγαλείου [...] Κατά τη δική του εκτίμηση .ήταν ο Όμηρος του καιρού του...»4.

Ο Steiner ενισχύει την εκτίμηση του Τολστόι για το έργο του και την εικόνα του εαυτού του, γράφοντας: «Στην πραγματικότητα ο Τολστόι είναι πιο κοντά στον Όμηρο στα λιγότερο πολύπλοκα έργα του, στους ‘Κοζάκους’, στις ‘Ιστορίες από τον Καύκασο’, στα κείμενά του από τον ‘Κριμαϊκό Πόλεμο’, και στην τρομερή σοβαρότητα του ‘Θανάτου του Ιβάν Ιλίτς’»5.

Σε τι λοιπόν συνίσταται η τρομερή σοβαρότηα του Θανάτου του Ιβάν Ιλίτς, και πώς αυτή η τρομερή σοβαρότητα αντιστοιχεί στο Ομηρικό πρότυπο, που η ποιητική του Τολστόι θεωρεί ως το κέντρο των αφηγήσεών του; Κατ’ αρχάς, η αντιστοίχηση είναι σαφής, δεδομένου τού μη μεταφυσικού χαρακτήρα της αφήγησης. Στον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς, ο ίδιος ο θάνατος είναι ένα συνεχές της ζωής: ολοκληρώνεται ως ανθρώπινη κατάσταση, ως μια πραγματικότητα «εμμενής στον κόσμο του ανθρώπου και των αισθήσεών του»6. με αυτή την έννοια, ο θάνατος αποδίδεται μέσω της εμμονής στα φυσικά αντικείμενα που τον περιβάλλουν. Όπως παρατηρεί ο Steiner, το κρεβάτι του Ιβάν Ιλίτς αντλεί «τη raison d’ être και τη στερεότητά [του] από το ανθρώπινο πλαίσιο που [το] περιβάλλει»7. Σε αυτό, αναμφισβήτητα συμβάλλει και ο παγανιστικός χριστιανισμός, που ποτέ δεν εγκατέλειψε τον Τολστόι, αλλά πάντοτε τροφοδοτούσε την πίστη του στη στερεότητα και μονιμότητα της φυσικής ζωής και των φυσικών αντικειμένων. με άλλα λόγια, στη σωματικότητα του επικού του κόσμου και στον παγανισμό του μπροστά στον θάνατο. Γι’ αυτό και ο Θάνατος του Ιβάν Ιλίτς στερείται της μεταφυσικής του θανάτου και πράγματι παραμένει ένα κοινωνικοηθικό συμβάν.

Τι σημαίνει όμως ένας θάνατος χωρίς μεταφυσική; Ο Τολστόι εμπλέκεται σε ένα κοινωνικοηθικό αδιέξοδο, το οποίο, απορρίπτοντας τη μεταφυσική, δεν μπορεί παρά να μετατοπίζεται διαρκώς σε μιαν υπερβατική αντίληψη για την ίδια τη σωματικότητα του κόσμου και τη στερεότητα των φυσικών δυνάμεων και δυνατοτήτων που τον στηρίζουν. Οι ήρωες του Τολστόι, όχι λίγες φορές, θυμίζουν τον φυσικό άνθρωπο της επικής εποχής, όμως η υπερβατικότητα των φάσεων και των συναισθηματικών τους μεταπτώσεων είναι πανταχού παρούσα και τους προσδίδει μια πολυπλοκότητα, την οποία ο επικός κόσμος αναμφισβήτητα στερείται. Έτσι, το κοινωνικοηθικό αδιέξοδο παίρνει πλέον διαστάσεις σχεδόν μανιχαϊστικές, ανάμεσα στο Βασίλειο τού Καίσαρος και στο Βασίλειο του Θεού. Είναι ο Steiner εκείνος που έχει επισημάνει αυτή τη διάσταση και αντιπαλότητα φωτός και σκότους στα έργα του Τολστόι, παρατηρώντας: «Στην τελευταία φράση του έβδομου μέρους [της ‘Άννας Καρένινα’] ο θάνατος της Άννας αποδίδεται με την εικόνα ενός φωτός που έλαμψε για μια στιγμή και έπειτα έσβησε για πάντα· η τελευταία φράση του κεφ. ΧΙ του όγδοου μέρους δείχνει τον Λέβιν να τυφλώνεται από ένα φως, καθώς αναγνωρίζει τον δρόμο του Θεού»8.

Όμως, αυτή η θεμελιώδης αντίθεση φωτός και σκότους συγκροτεί την υπερβατικότητα της αλλόκοτης επικότητας της Άννας Καρένινα και του Πόλεμος και Ειρήνη, ενώ στον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς η επικότητα υποχωρεί εντυπωσιακά μπροστά στον θρίαμβο της ζωής πάνω στον θάνατο, ακριβώς επειδή εδώ ο οίκος της ζωής, από τη σκοπιά του οποίου ο Τοστόι βλέπει τον θάνατο, είναι συγχρόνως η υπεροχή της υπερβατικής ζωής έναντι της μεταφυσικής του θανάτου. μέσα από αυτό το πρίσμα, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι ο Θάνατος του Ιβάν Ιλίτς αν όχι αποτελεί μιαν εξαίρεση ή μοναδικότητα μέσα στο Τολστοϊκό έργο, καταλαμβάνει εντούτοις μια διακεκριμένη θέση, ολοκληρώνοντας τη φιλοσοφία ζωής την οποία ακολουθεί πιστά ο Τολστόι.

Αναφερόμενος στον Μερεζκόφσκι ο Thomas Mann γράφει: «Ο Μερεζκόφσκι αποκαλεί [τον Τολστόι] μέγα προφήτη της σάρκας σε αντίθεση προς τον Ντοστογιέβσκι, τον οραματιστή της ψυχής...». Και προσθέτει σχετικά με μια Τολστοϊκή περιγραφή του θανάτου: «Αυτή η περιγραφή του θνήσκειν ενώ το σώμα είναι ακόμα ζωντανό μπορεί να θεωρηθεί χριστιανική, καθώς επιμένει στην αθλιότητα της σάρκας, που επαναστατεί και επιτίθεται εναντίον της πνευματικότητας. Αλλά το σωματικό δέος των γηρατειών και του θανάτου έχει ολωσδιόλου παγανιστικό και αισθησιακό χαρακτήρα»9.

Εξαιτίας του παγανιστικού και αισθησιακού χαρακτήρα του θανάτου, ο προφήτης της σάρκας Λέων Τολστόι αφηγείται τον θάνατο ως φανέρωση νοήματος, ως έκλαμψη και εικόνα φωτός που οδηγούν στη διάνοιξη της ζωής προς χάριν της ζωής, και της φύσης που είναι ο υπέρτατος εκφραστής της αισθητικότητας και της ευδαιμονίας. Όπως διατείνεται ο George Lukacs, «συχνότατα κοντά στον θάνατο, φανερώνεται μια πραγματικότητα όπου, στο φως μιας έκλαμψης, ο άνθρωπος κατανοεί την ουσία που κυριαρχεί πάνω του και ταυτόχρονα μέσα του, το νόημα της ζωής του. μπρος σ’ αυτή την εμπειρία, όλο του το παρελθόν γκρεμίζεται και δεν του είναι πια τίποτα· όλοι του οι αγώνες, οι κόποι, τα βάσανα και τα λάθη φαίνονται μίζερα και χωρίς ουσία. Το νόημα έχει αποκαλυφθεί, κι ανοίγονται για την ψυχή οι δρόμοι που οδηγούν σε ζωντανή ζωή [...]: η χάρη αυτών των στιγμών υπέρτατης ευδαιμονίας οφείλεται στην προσέγγιση του θανάτου».

Ίσως στον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς να μπορέσουμε να διακρίνουμε έναν Ντοστογιέβσκι sotto voce.

1. Isaiah Berlin, Τέσσερα Δοκίμια περί Ελευθερίας, μτφρ. Γιάννης Παπαδημητρίου, εκδ. Scripta, Αθήνα 2001, σ.σ. 204, 205.

2. Όπως παρατίθεται από τον George Steiner στο έργο του Τολστόι ή Ντοστογιέβσκι, μτφρ. Κώστας Σπαθαράκης, εκδ. Αντίποδες, Αθήνα 2015, σ. 405.

3. ό.π., σ. 79.

4. Thomas Mann, Γκαίτε και Τολστόι, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 2012, σ. 12.

5. ό.π., σ. 123.

6. George Steiner, ό.π., σ. 122.

7. ό.π., σ. 85.

8. ό.π., σ. 110.

9. ό.π., σ. 88.10. George Luka΄cs, Η Θεωρία του μυθιστορήματος, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Άκμων, Αθήνα 1978, σ. 157.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL