ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΚΑΡΥΔΑΚΗ
ΜΑΡΙΑ ΦΑΦΑΛΙΟΥ, Ιερά Οδός 343: Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 464
H λέξη «μάρτυρας» έχει, στα ελληνικά, διττή σημασία. Από τη μια, δηλώνει το πρόσωπο που ήταν παρόν σε ένα συμβάν και μεταφέρει τη μαρτυρία του, δηλαδή τη μνήμη των όσων συνέβησαν, στους υπόλοιπους. Από την άλλη, μέσω της θρησκευτικής χρήσης του όρου γι’ αυτούς που διώχθηκαν, βασανίστηκαν και θανατώθηκαν για την πίστη τους, η λέξη «μάρτυρας» κατέληξε να σηματοδοτεί, κατ’ επέκταση, και οποιονδήποτε βασανίζεται ή υφίσταται ταλαιπωρίες. Το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού Ιερά Οδός 343: Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο, που πρόσφατα επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 23 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση, κατορθώνει με αριστοτεχνική μαεστρία να μεταφέρει τις μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο, ένα από τα πρώτα ψυχιατρικά ιδρύματα στον ελλαδικό χώρο, αποδίδοντας τόσο την πτυχή της μνήμης όσο και της, πιο δύσκολα προσβάσιμης, πτυχής του πόνου.
Οι μαρτυρίες αυτές, που ξεκινούν από την ίδρυση του Δρομοκαΐτειου το 1887 και εκτείνονται μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1990, φτάνουν στον αναγνώστη σε πολλές και διαφορετικές μορφές: ως προφορικές μαρτυρίες εργαζομένων και τροφίμων, ως αλληλογραφία γιατρών αλλά και ασθενών, ως ημερολόγια, ως υλικό από το αρχείο του νοσοκομείου, ως λογοτεχνικά κείμενα, φωτογραφίες, εικαστικά έργα ασθενών -συμπεριλαμβανομένων και μερικών συγκλονιστικών αυτοπροσωπογραφιών, στις οποίες αποτυπώνεται η αναπαράσταση της τρέλας, ως ποιήματα, θεατρικές παραστάσεις, αποκόμματα από τον Τύπο, νομοθετικά διατάγματα και πολλά - πολλά άλλα.
Η δομή του βιβλίου ακολουθεί μια χρονολογική σειρά, βάσει της οποίας οργανώνονται οι μαρτυρίες. Έτσι, από τα πρώτα βήματα στον 19ο αιώνα και τις μαρτυρίες διάσημων τροφίμων του Δρομοκαΐτειου, όπως ο Βιζυηνός, το βιβλίο περνά στον Μεσοπόλεμο, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τις αλλαγές που επέφεραν στην ψυχιατρική οι δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’70, οδεύοντας σταδιακά προς την αποασυλοποίηση και τον αποϊδρυματισμό στις δεκαετίες του ’80 και του ’90, και, τέλος, προσεγγίζοντας αυτό που τότε φάνταζε ως λυτρωτικό, το πέρασμα στον 21ο αιώνα.
Η πρωτοτυπία του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι, με εξαίρεση τον σύντομο πρόλογό της, η συγγραφέας δεν καταθέτει την άποψή της, ούτε αναλύει τις μαρτυρίες που με τόση επιμέλεια και σχολαστικότητα έχει συλλέξει. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι η συγγραφική φωνή είναι απούσα -κάθε άλλο. Η Φαφαλιού κατορθώνει να στήσει μια αφήγηση, δομημένη και στέρεα, αλλά ταυτόχρονα ελεύθερη και αφαιρετική, μέσα από τις μαρτυρίες που σταχυολογεί. Δεν σχολιάζει τα παραθέματα, επιλέγει όμως τους εύστοχους τίτλους, καθορίζει τη σειρά με την οποία θα παρουσιαστούν οι μαρτυρίες, χωρίζει σε κεφάλαια που αγγίζουν πάνω στις σημαντικότερες ιστοριογραφικές συζητήσεις, όχι απλά της ιστορίας της ψυχιατρικής αλλά του ελληνικού μα και διεθνούς πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι: τη σχέση μεταξύ τέχνης και τρέλας· την αλληλεπίδραση της κοινωνίας με την ψυχιατρική σε περιόδους κρίσης, όπως τα μεθεόρτια της Μικρασιατικής Καταστροφής ή του Εμφυλίου, ή σε περιόδους σχετικής συναίνεσης, όπως μετά τη Μεταπολίτευση· τη χρήση που αποκτούν οι βιολογικές θεωρίες μέσα στον πολιτικό λόγο· την εργασιακή θέση (των ασθενών) ως βάση της ύπαρξής τους μέσα στο τρέχον οικονομικό σύστημα.
Η συγγραφέας, λοιπόν, αναζητά, εντοπίζει και ανθολογεί ένα πλήθος από διαφορετικές μαρτυρίες από και για το Δρομοκαΐτειο. Και, σχεδόν σαν να εφαρμόζει στην πράξη τα διδάγματα της αντιψυχιατρικής ως κριτικής στα αυταρχικά πλαίσια του ολοπαγούς ιδρύματος, δεν εγκλωβίζει σε αυστηρά όρια αλλά αφήνει τον αναγνώστη ελεύθερο να περιηγηθεί ανάμεσα σε αυτές τις μαρτυρίες, να πλάσει τη δική του εικόνα για την ιστορία του ιδρύματος, αλλά κατ’ επέκταση και για την ιστορία της νεότερης Ελλάδας, κάνοντας χρήση του πολύτιμου εργαλείου της προφορικής ιστορίας.
Όπως με κάθε σπουδαίο βιβλίο, υπάρχουν, λοιπόν, πολλοί τρόποι να διαβάσει και να ξαναδιαβάσει κανείς το Ιερά Οδός 343: Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο. Το βιβλίο αυτό αποτελεί πρωτογενή πηγή για τον ιστορικό και άλλους ερευνητές της ακαδημαϊκής κοινότητας που επιθυμούν να ανατρέξουν στην ιστορία του περιθωρίου, την κοινωνική ιστορία ή την ιστορία της ψυχιατρικής στην Ελλάδα αυτού που, για να παραφράσουμε τον μαρξιστή ιστορικό Έρικ Χόμπσμπαουμ, θα ονομάζαμε «μακρύ 20ό αιώνα». Ταυτόχρονα, το βιβλίο αυτό μπορεί να υπηρετήσει ως βοήθημα για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας (γιατρούς και μη), καθώς δύναται όχι μόνο να τους φέρει σε επαφή με τη γενεαλογία των χώρων εργασίας τους αλλά και να τους ξεδιπλώσει άγνωστες, ίσως, πλευρές των ασθενών τους, οι οποίες ξεφεύγουν από τη διαγνωστική ταμπέλα ενός εγχειριδίου ψυχιατρικής. Αυτό το καλοδουλεμένο ψηφιδωτό από στιγμιότυπα τέχνης, βιογραφίας, ιστορίας και κοινωνικού προβληματισμού μπορεί να αποτελέσει, επίσης, ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα για το ευρύ αναγνωστικό κοινό. Οι άνθρωποι, τέλος, που έχουν υπάρξει μάρτυρες ψυχικού πόνου, των ίδιων ή μελών της οικογένειάς τους, ίσως, διαβάζοντας αυτό το εξαιρετικό βιβλίο να νιώσουν λίγο λιγότερο μόνοι. Για όλους τους παραπάνω λόγους, η επανέκδοση του Ιερά Οδός 343: Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο δεν χρειάζεται να λείπει από καμία βιβλιοθήκη.
* Η Δανάη Καρυδάκη είναι ιστορικός
