Δύο έργα σε ένα δίσκο να ακούγονται σαν μια ελεγεία ή καλύτερα σαν ένα μουσικό ποίημα που διατρέχει τις ατραπούς της ζωής και πυροβολεί με νότες και μελωδίες τα σύνορα και τους αποκλεισμούς. Πώς η μουσική μιας θεατρικής παράστασης και αυτή για μια κινηματογραφική ταινία μπορούν να συνδυάζονται έτσι ταιριαστά, αφήνοντας τις νότες να ζωγραφίζουν εικόνες, άλλοτε όμορφες, άλλοτε σκληρές, και τις μελωδίες να ντύνουν έννοιες πρωταρχικές και κομβικές στην ανθρώπινη ζωή; Η Ελένη Καραΐνδρου πάντα το κατόρθωνε αυτό. Ωστόσο στον καινούργιο της δίσκο, "Tous des oisaux", που μόλις κυκλοφόρησε από την περίφημη ΕCM του Μάνφρεντ Άιχερ, αυτό το "αχ" της ανθρώπινης ύπαρξης μοιάζει να πετάει προς την ελευθερία όπως τα πουλιά που δεν γνωρίζουν σύνορα. Έτσι ακριβώς όπως παραφράστηκε η ομώνυμη παράσταση του Λιβανοκαναδού Ουασδί Μουαουάντ, που αποθεώνεται στο Παρισινό Εθνικό Θέατρο "La Colline", για να ονοματοδοτήσει τον δίσκο στον οποίο συγκατοικεί επίσης η μουσική για την ταινία "Βomb, a love story" του Ιρανού ηθοποιού και σκηνοθέτη Πέιμαν Μααντί.
Λίγο πριν αναχωρήσει για το Παρίσι, όπου αύριο, προσκεκλημένη του παρισινού θεάτρου, θα παρουσιάσει τη μουσική της παράσταση σε δύο συναυλίες (7 μ.μ. και 9 μ.μ.), η Ελένη Καραΐνδρου ανατρέχει στις μουσικές και τις ιδέες που τις γέννησαν, περιγράφει τις συναντήσεις της με τους δύο δημιουργούς, μιλάει γι' αυτή την πρώτη μουσική για κινηματογράφο που συνέθεσε μετά τον θάνατο του Θόδωρου Αγγελόπουλου, αλλά και για την ελευθερία που η ίδια κατόρθωσε να κατακτήσει μέσα από την τέχνη και το πείσμα της. Έτσι όπως το επιβεβαιώνει η φράση της "Είμαι εραστής της τέχνης, δεν έγινα ποτέ επαγγελματίας για να βγάλω χρήματα. Ήθελα πάντα να νιώθω απόλυτα ελεύθερη και να κάνω αυτό που ήθελα".
Στην Ελλάδα περιμένουμε να ακούσουμε για πρώτη φορά ζωντανά τον δίσκο στις 11 Ιανουαρίου, στον "Ιανό" (διανέμεται από την Αn Music).
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Ακούγοντας τον δίσκο αισθάνθηκα ότι άκουγα μια ελεγεία στην ανθρώπινη ζωή, έναν στοχασμό γύρω από τον αγώνα και την αγωνία του ανθρώπου για μια ζωή ελεύθερη, όπως υπονοεί και ο τίτλος του.
Αυτός ο δίσκος αισθάνομαι ότι έχει αγγίξει πολύ ευαίσθητα σημεία των καιρών μας. Υπάρχει κάτι που συνδέει αυτά τα δύο έργα, τα οποία ο Μάνφρεντ Άιχερ θέλησε οπωσδήποτε να εντάξει στον ίδιο δίσκο. Σήμερα το καταλαβαίνω αυτό γιατί και τα δύο έχουν πολύ κοινά στοιχεία. Έχουν ως άξονα την αγάπη και τη συμφιλίωση. Ο Ουασδί Μουαουάντ που έγραψε το "Tous des oiseaux", το οποίο παραφράζουμε ως "Όλοι ελεύθεροι σαν τα πουλιά που δεν γνωρίζουν σύνορα", γνώρισε τον εμφύλιο στον Λίβανο, απ' όπου κατάγεται, στα 10 του χρόνια, έχει βιώματα ανεξίτηλα στην ψυχή του από τον ξεριζωμό της οικογένειάς του, αρχικά στη Γαλλία και μετά στον Καναδά, και σχεδόν σε όλα του τα έργα, 14 θεατρικά, μυθιστορήματα, διηγήματα, ασχολείται με τα θέματα της ταυτότητας, της καταγωγής και της συμφιλίωσης. Ιδιαίτερα στο έργο για το οποίο έγραψα τη μουσική, μια σύγχρονη εκδοχή Ρωμαίου και Ιουλιέτας με φόντο τη σύγκρουση Ισραήλ και Παλαιστίνης, τα στοιχεία αυτά είναι πάρα πολύ έντονα. Ο Ουασδί με έναν τρόπο συνταρακτικό μπαίνει στην ψυχολογία ακόμα και του εχθρού για να αποτυπώσει το μεγαλείο της αγάπης και να υπαινιχθεί την ανάγκη της συμφιλίωσης.
* Από την "άνεμο του πολέμου" στη "συμφιλίωση", από τον "θρήνο" στον "χωρισμό" και από το "σκοτεινό μυστικό" στο "βαλς της ελπίδας". Πώς διένυσες αυτό τον δρόμο; Πώς διανύεται ο δρόμος για την ελευθερία;
Η δημιουργία είναι έτσι κι αλλιώς ο δρόμος για την ελευθερία. Όταν εκφραστείς καλλιτεχνικά, νιώθεις μια λύτρωση ψυχική και αυτή η λύτρωση είναι ταυτόσημη με την ελευθερία.
* Παρότι ο δίσκος περιέχει μουσική από δύο διαφορετικά έργα, ακούγεται ως ενιαία σύνθεση. Πώς κατορθώσατε να ενώσετε αυτούς τους διαφορετικούς κόσμους;
Οι δυο κόσμοι, τα δυο διαφορετικά έργα που συνυπάρχουν στο δίσκο μου, έχουν περάσει από το ψυχικό χωνευτήρι του συνθέτη και είναι θέμα γραφής που υφαίνει δίχτυα αναγνωρισιμότητας ανάμεσα σε διαφορετικές προσεγγίσεις. Ωστόσο και τα δύο έργα έχουν κάποιο είδος συγγένειας, προέρχονται από δημιουργούς γειτονικών περιοχών, το Ιράν και τον Λίβανο, και ανθρώπους που τους καίνε ανάλογα θέματα, αγάπη, σύνορα, ταυτότητα, συμφιλίωση. Είναι η ψυχική αύρα που αποπνέουν τα δύο έργα, που η μουσική μου την αγκάλιασε.
Τα παράλογα φράγματα
που βάζει η ανθρωπότητα
* Εμπνέομαι από ιδέες, μου έχετε πει σε παλιότερη συζήτησή μας. Ποιες ιδέες σας ενέπνεαν καθώς δημιουργούσατε αυτά τα δύο έργα;
Για να γράψω τη μουσική για μια ταινία, αυτό που ενεργοποιεί μέσα μου τη συγκίνηση είναι η ιδέα που βρίσκεται κρυμμένη στο σενάριο. Το ίδιο συμβαίνει και για ένα θεατρικό έργο. Ο Ουασδί, όταν με βρήκε, το 2016, ξεδίπλωσε μπροστά μου την ιστορία που θα γινόταν σε λίγο θεατρικό έργο και αυτή η ιστορία μού φανέρωσε τον βαθύτερο λόγο, την κεντρική ιδέα που μέσα από το έργο του θα αναδεικνυόταν. Αυτή η ιδέα έχει να κάνει με την αγωνία του ανθρώπου να επικοινωνήσει, να σπάσει τα φράγματα που ορθώνονται μπροστά του, τα σύνορα, τις προκαταλήψεις, έχει να κάνει με την αγωνία του στην αναζήτηση της ταυτότητάς του και της ταυτότητας του "άλλου". Όντως το έργο του, που γραφόταν και μου το έστελνε σελίδα - σελίδα, μου επιβεβαίωνε την αρχική μου διαίσθηση και με οδηγούσε στον ήχο ο οποίος θα ζωγράφιζε τα σκληρά ψυχικά τοπία που έπρεπε να διασχίσει ο έρωτας δυο νέων και που έπρεπε να συντριβεί μέσα από τα παράλογα και ανυπέρβλητα εμπόδια που έχει ορθώσει η ανθρωπότητα εν ονόματι των συνόρων και εν ονόματι της καταγωγής. Ο Ουασδί καταπιάνεται με ένα πολύ καυτό θέμα, ωστόσο δεν έκανε μια πολιτική μπροσούρα αλλά ένα έργο δυνατό και πανανθρώπινο.
* Πώς συναντηθήκατε;
Το ραντεβού κανονίστηκε μέσω του διοικητικού διευθυντή του παρισινού Εθνικού Θεάτρου "La Colline". Στο Public, στην Αθήνα, συναντήθηκα με τον υπέροχο αυτό άνθρωπο, ο οποίος με εντυπωσίασε ευθύς εξαρχής σαν προσωπικότητα γιατί είναι άνθρωπος εξαιρετικά χαμηλών τόνων, ταπεινός, που στην εμφάνισή του δεν θέλει να προκαλεί καθόλου. Είδα έναν νέο, ανήκει στη γενιά των σαραντάρηδων, με ένα σακίδιο στον ώμο και ελβιέλες. Με εντυπωσίασε αμέσως η ιστορία που μου αφηγήθηκε σε σχέση με το έργο που θα έγραφε. Εγώ, δυστυχώς, τότε, δεν ήξερα το έργο του, ούτε είχα δει καμία παράστασή του. Ο ίδιος όμως είναι πασίγνωστος και ειδικά στη Γαλλία χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης. Το 2016 του ανέθεσαν να διευθύνει το Εθνικό Θέατρο του Παρισιού "La Colline", ενώ λίγο πριν τον είχε βραβεύσει η Γαλλική Ακαδημία. Ενώ εγώ ήμουνα tabula rasa ως προς το έργο του, εκείνος μου αποκάλυψε κάτι πολύ συγκινητικό, ότι από τα 20 του χρόνια, όταν είδε το “Βλέμμα του Οδυσσέα” του Αγγελόπουλου, τον οποίο αγαπούσε πάρα πολύ, εντυπωσιάστηκε και συγκινήθηκε από τη μουσική, έψαξε και τη βρήκε. Όπως μου εξομολογήθηκε, η αγαπημένη του μουσική όταν γράφει τα έργα του είναι η δική μου. Αυτό ήδη μας έφερνε πάρα πολύ κοντά, γιατί η μουσική είναι κι αυτή μια γλώσσα -κι αν επικοινωνεί κανείς μέσω αυτής με τόσο ζεστό τρόπο- σημαίνει ότι είναι ένας άνθρωπος με τον οποίο εγώ μπορώ να ταυτιστώ και να δουλέψω.
Αυτή ήταν η πρώτη μας γνωριμία, στη συνέχεια συναντιόμαστε συχνά, στην Αθήνα ή στο Παρίσι. Όταν πήγα στην ανάγνωση του έργου και τους υπέροχους ηθοποιούς του. Οι γλώσσες που ακούγονται σ’ αυτό το τετράωρο αριστούργημα, γιατί περί αριστουργήματος πρόκειται, είναι γερμανικά, αγγλικά, αραβικά και εβραϊκά με γαλλικούς υπέρτιτλους. Στη μεγαλύτερη επιτυχία που έχει γίνει τα τελευταία δέκα χρόνια στη Γαλλία δεν ακούς ούτε λέξη γαλλικά. Όταν παρακολούθησα πια την πρεμιέρα, που έγινε πέρσι στις 17 Νοεμβρίου, σημαδιακή μέρα για μας, ήταν κάτι ανεπανάληπτο. Συγκίνηση, σιωπή εκκλησίας μέσα σε μια τεράστια αίθουσα, με ένα πολυπληθέστατο κοινό που αποθέωνε όρθιο, δακρυσμένο. Ο Ουασδί είναι ένας μεγάλος συγγραφέας. Στη Γαλλία τον θεωρούν ως τον μεγαλύτερο εν ζωή συγγραφέα. Για έναν 45άρη είναι μεγάλη ιστορία να λέγονται αυτά. Όπως είναι μεγάλη ιστορία που κέρδισε το μέγα βραβείο κριτικής γι’ αυτή την παράσταση, όπως είναι πολύ σημαντικό ότι αυτή η παράσταση έχει κάνει μια μεγάλη περιοδεία, όχι μόνο στη Γαλλία.
* Στην Αθήνα θα τη δούμε;
Δεν ξέρω, θα ήθελα πολύ.
Η ανάγκη της συμφιλίωσης
* Με τον Μααντί πώς συναντηθήκατε;
Όταν είχα ολοκληρώσει τη μουσική για το "Tous deus oiseax", έλαβα ένα τηλεφώνημα από τον Μααντί, που τον έχουμε γνωρίσει ως πρωταγωνιστή στην ταινία “Ένας χωρισμός” του Φαραντί, και στη συνέχεια έμαθα ότι είχε γράψει και το σενάριο της ταινίας. Είναι ένας υπέροχος ηθοποιός που τώρα άρχισε να γυρίζει τις δικές του ταινίες. Για το "Bomb, a love story", όπως μου είπε, ονειρεύτηκε να του γράψω τη μουσική. Μου έστειλε μάλιστα την ταινία πριν το τελικό μοντάζ.
Η ιστορία διαδραματίζεται σε μια γειτονιά της Τεχεράνης την εποχή που βομβαρδιζόταν από τον Σαντάμ και είναι επικεντρωμένη στις ανθρώπινες σχέσεις, στην αγάπη. Έχει υπέροχα στοιχεία και χαρακτήρες, μου θύμισε λίγο το “La vie e belle” του Μπενίνι. Υπάρχει μια ευαισθησία και μια τρυφεράδα σ’ ολόκληρη την ταινία. Μ’ έχουν εντυπωσιάσει τα πρόσωπα, οι κινήσεις, η συμπεριφορά αυτού του λαού έτσι όπως βγαίνει μέσα από την ταινία. Ο Πέιμαν μού ζήτησε να παίξω έστω λίγες νότες στο πιάνο. Εγώ του έγραψα πολλά θέματα, και το θέμα της αγάπης, και το βαλς της ελπίδας, το θέμα της συμφιλίωσης. Νά λοιπόν που και στα δύο έργα είναι κυρίαρχο το θέμα της συμφιλίωσης, της ανάγκης για συμφιλίωση, πάρα πολύ σημαντικό και στις μέρες μας. Ήταν δύο τεράστιες συναντήσεις για μένα.
* Και νά που γράφετε ξανά μουσική για κινηματογράφο, χωρίς τον Αγγελόπουλο.
Είναι η πρώτη μουσική για ταινία που κάνω μετά τον θάνατο του Θόδωρου. Είχα προτάσεις, αλλά δεν είχα την ψυχική διάθεση να το κάνω. Επιπλέον με τον Θόδωρο είχε μπει πολύ ψηλά ο πήχης. Ήρθαν στα χέρια μου πολλά σενάρια αλλά το σενάριο πρέπει να “μιλήσει” μέσα μου, να μπορέσω να ανταποκριθώ σ’ αυτό, να το υπερασπιστώ. Για να μπορέσω να το υπερασπιστώ, πρέπει να είναι κοντά μου και ιδεολογικά και αισθητικά. Για δυο - τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Θόδωρου δεν ήθελα ούτε να μιλώ για εκείνον, ήμουν τελείως αρνητική σε οτιδήποτε είχε να κάνει με το σινεμά. Ήταν μια εσωτερική παρόρμηση και ανάγκη. Νομίζω ότι η ευγένεια και η “αθωότητα”, που είναι το κύριο χαρακτηριστικό του Πέιμαν Μααντί, με έκαναν να νιώσω ότι μπορώ να γράψω ξανά για τον κινηματογράφο. Κι αυτός ανήκει στη γενιά του Ουασδί και κουβαλάει όλη την κουλτούρα του τόπου του, μια κουλτούρα πολύ σημαντική. Μου έκανε εντύπωση αυτό που εκπέμπει η ταινία του, όπως μου είχαν κάνει εντύπωση και οι ταινίες του Κιαροστάμι και του Φαραντί. Νομίζω ότι όλοι έχουμε δει τα στοιχεία αυτού του λαού, τα αποθέματα ευγένειας και πολιτισμού που διαθέτουν. Ο Πέιμαν μου έκανε εντύπωση διότι ποτέ δεν μου ζήτησε τίποτα, ούτε καν τα θέματα σε πιάνο, όπως κάνουν στους “επαγγελματίες” μουσικούς ή όπως κάνουν οι “επαγγελματίες” σκηνοθέτες που θέλουν να τους στείλεις μια μακέτα. Αυτά είναι πολύ κοινότοπα και συνηθισμένα, κάτι που δεν έκανε ούτε ο Αγγελόπουλος, ο οποίος μπροστά μου, σε συνέντευξη που δίναμε στη Ραβένα, με αφορμή μια συναυλία μου, είπε “δεν είμαι επαγγελματίας”. Για να το λέει αυτό ένας Θόδωρος Αγγελόπουλος, εμένα με καλύπτει απολύτως γιατί το πιστεύω κι εγώ. Είμαι εραστής της τέχνης, δεν έγινα ποτέ επαγγελματίας με την έννοια ότι θα αποκτήσω ατζέντη, με σκοπό να βγάλω χρήματα. Αυτό ποτέ δεν μου πέρασε από το μυαλό. Ήθελα πάντα να νοιώθω απόλυτα ελεύθερη και να κάνω αυτό που ήθελα.
Όντως ο Πέιμαν έδειξε απόλυτο σεβασμό, απόλυτη εμπιστοσύνη, πράγμα που σέβομαι φοβερά. Όταν την πρωτοάκουσε στο στούντιο, έκλαψε. Ήταν μια από τις πιο συγκινητικές μου στιγμές. Και ο Ουασδί στο ίδιο στούντιο άκουσε τη μουσική για το έργο του, και αυτός μου είπε συγκλονιστικά πράγματα, μιλούσε με πολλή ταπεινότητα για τη μουσική μου, μου είπε ότι θα προσπαθήσει να φτάσει στο επίπεδό της. Εμένα μ’ αρέσουν οι άνθρωποι που δεν έχουν έπαρση. Θα μου πεις, ο Αγγελόπουλος δεν είχε έπαρση; Ο Αγγελόπουλος ήταν ο Αγγελόπουλος, ήταν άλλο πράγμα. Αλλά ως άτομα είχαμε μια κοινή κατεύθυνση, αισθητική και ιδεολογική.
Βαθιά ανάγκη για επικοινωνία
* Πώς είναι να εμπνέεις νεότερους δημιουργούς;
Είναι εξαιρετικό, γιατί σου δίνει μια δύναμη, μια ώθηση, μια παραπάνω έμπνευση, γιατί κάθε καλλιτέχνης, όταν εκφράζεται μέσα από την τέχνη του, το κάνει και για να λυτρωθεί αλλά και για να αγαπηθεί. Είναι μια πολύ βαθιά ανάγκη για επικοινωνία, και όποιος καλλιτέχνης δεν το πιστεύει αυτό λέει ψέματα. Το γεγονός ότι με αγαπάνε και με πιστεύουν άνθρωποι που ανήκουν στις νεότερες γενιές μού δίνει φτερά και μια σιγουριά.
* Η αγωνία του δημιουργού, ενός ανθρώπου που "γεννάει", πώς μπορεί να περιγραφεί;
Δεν περιγράφεται η αγωνία του δημιουργού και δεν είναι μοναχική. Γράφοντας μουσική σίγουρα ανασύρω από μέσα μου βιώματα που συγκινησιακά πλησιάζουν την ατμόσφαιρα του έργου, το οποίο μου δίνει κάθε φορά το έναυσμα και την αφορμή. Ο κόσμος και τα βιώματα του συγγραφέα με μυστικό τρόπο διαπερνούν το υποσυνείδητό μου.
* Πότε ένας δημιουργός μπορεί να πει ότι έχει κατακτήσει την τέχνη του, ότι έχει βρει τα κλειδιά της;
Δεν νομίζω ότι ένας δημιουργός μπορεί να πει ποτέ ότι έχει κατακτήσει την τέχνη του. Τείνουμε προς την τελειότητα, προς την κατάκτηση. Αυτό μας κρατάει σε διαρκή κίνηση, μας κρατάει ζωντανούς.
* Πότε ένας καλλιτέχνης μπορεί να πει ότι είναι ελεύθερος;
Ελεύθερος είναι, νομίζω, αυτός που αποφεύγει συμβιβασμούς. Κι αν είναι καλλιτέχνης, είναι σημαντικό να εκφράζεται μόνο αν νιώσει την ανάγκη κι αν μπορεί να μη γίνει "επαγγελματίας". Είναι μια έννοια που κοντράρει την έννοια "καλλιτέχνης".
* Έχετε χαρακτηρίσει το έργο σας ως «τμήμα ενός μωσαϊκού που παίρνει την τελική μορφή του αργά-αργά με το πέρασμα των χρόνων». Κοιτάζοντας τώρα όλο αυτό το μωσαϊκό, τι σκέφτεστε, τι διαπιστώνετε;
Νιώθω καλά που μπορώ να προσθέσω νέες ψηφίδες στο ψηφιδωτό της τέχνης μου και κάθε φορά νιώθω τη χαρά ενός παιδιού που κατάφερε να ολοκληρώσει κάτι... Μαζί με την ευγνωμοσύνη που νιώθω για τη ζωή, που μου χάρισε νέες συναντήσεις, νέα ταξίδια και με όπλισε με την υπομονή και την πειθαρχία να ανταποκρίνομαι στις νέες προκλήσεις, αισθάνομαι συνάμα και μια πληρότητα, γιατί το ψηφιδωτό μου έχει μεγαλώσει πια αρκετά.
* Φεύγετε για το Παρίσι, μια πόλη τρομαγμένη και σιδηρόφραχτη λόγω του τελευταίου χτυπήματος στο Στρασβούργο. Φοβάστε;
Το Παρίσι το νιώθω σαν δεύτερη πόλη μου και δεύτερη πατρίδα μου τη Γαλλία. Έζησα εκεί τον Μάη του '68 και δεν φοβήθηκα καθόλου. Ωστόσο η τρομοκρατία είναι θέμα που οφείλουμε να το προσέξουμε.
Η ακραία λιτότητα και ο κίνδυνος της Ακροδεξιάς
* Πόσο ελεύθερος είναι ο κόσμος μας σήμερα;
Ο κόσμος μας σήμερα μόνο ελεύθερος δεν είναι και αμφιβάλλω αν ξέρει πώς να το διεκδικήσει. Υπάρχει πάρα πολλή βία στον σύγχρονο κόσμο, όπως υπάρχει πολλή ταλαιπωρία, μεγάλη δυστυχία και φτώχεια. Είναι πολύ άσχημα στοιχεία αυτά γιατί ο κόσμος δεν βγάζει τα καλύτερα στοιχεία του σε τέτοιες συνθήκες. Ανάλογα με το πώς του φέρονται αντιδρά. Υπάρχει βία, έλλειψη ανθρωπιάς, κι αυτό οφείλεται και στις κοινωνικές συνθήκες. Όταν ο κόσμος βασανίζεται, κακά τα ψέματα, γίνεται εύκολη λεία και στα ακροδεξιά στοιχεία και επιπλέον αγριεύει. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι και στην Ελλάδα και σ’ όλα τα μέρη του κόσμου δεν υπάρχουν εξαιρετικά ευγενείς άνθρωποι. Ένα πολύ εντυπωσιακό πράγμα είναι ότι, ας πούμε εμένα, στη Γαλλία με κάλεσε ένας άνθρωπος που κατάγεται από το Λίβανο, δεν με κάλεσε Γάλλος. Όλοι οι άνθρωποι έχουν μέσα τους όμορφα στοιχεία. Αυτοί οι οποίοι κατευθύνουν τις τύχες του κόσμου θα έπρεπε να καλλιεργούν τα ευγενή αισθήματα στους ανθρώπους και όχι να τους στήνουν στον τοίχο και από την αγωνία τους για την επιβίωση και το αύριο να βγάζουν τόσο αρνητικά στοιχεία.
* Το γεγονός ότι αναβιώνει ο ναζισμός σάς ανησυχεί;
Πάρα πολύ. Όποιος ξέρει Ιστορία και παρακολουθεί τα γεγονότα, η εποχή μας του θυμίζει και εποχές πριν την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία. Αυτή η άκρα λιτότητα που κυριαρχεί στην Ευρώπη και αλλού δεν είναι καλός σύμβουλος για το μέλλον.
* Σας αρέσουν τα Χριστούγεννα;
Πάρα πολύ. Τα Χριστούγεννα είναι το δικαίωμα στο παραμύθι και στο όνειρο. Μας βοηθούν να ανασύρουμε από μέσα μας την παιδικότητα με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η παιδικότητα που είναι τόσο πολύ όμορφο στοιχείο γιατί όλα τα πιστεύαμε και όλα τα καρτερούσαμε. Βέβαια δεν μου θυμίζουν τα δικά μου παιδικά χρόνια, διότι ως παιδί έχω ζήσει σε εποχές πολύ δύσκολες. Γεννήθηκα στον πόλεμο, ήταν πολύ άσχημες περίοδοι αυτές, ούτε χριστουγεννιάτικα δέντρα ούτε κούκλες ούτε τίποτα δεν υπήρχε. Υπήρχε όμως μια οικογένεια, που κι αυτή πολύ νωρίς πληγώθηκε γιατί έχασα τη μάνα μου στα 7 μου χρόνια. Ξανάζησα τα Χριστούγεννα με πάρα πολύ χαρά κι εδώ ξανακέρδισα τη χαμένη παιδικότητά μου μέσα από τα εγγόνια μου. Προσφέροντάς τους αυτά που εγώ δεν είχα, ένιωθα μέσα μου μια τεράστια ευτυχία.
* Τα εγγόνια σας παίζουν μουσική;
Η εγγονή μου πάει στο Μουσικό Σχολείο στον Πειραιά, παίζει πιάνο και κλαρινέτο, τραγουδάει στη χορωδία, αλλά και ο εγγονός μου παίζει υπέροχο πιάνο, ο οποίος είναι στη δεύτερη Λυκείου και ετοιμάζεται να δώσει για γιατρός, θέλει όμως να γίνει και μαέστρος. Και τα δύο έχουν πάθος με τη μουσική. Με αφορμή και την εγγονή μου, θα ήθελα να πω ότι τα Μουσικά Σχολεία πρέπει να τα προσέχουμε σαν τα μάτια μας γιατί είναι ένας υπέροχος θεσμός. Πρέπει να τα αναβαθμίσει το κράτος, όχι να περνάνε δύσκολες μέρες και να κινδυνεύουν να υποβαθμιστούν, διότι σ’ αυτά τα σχολεία, πέρα από το γεγονός ότι τα παιδιά μαθαίνουν μουσική, μαθαίνουν και κάτι άλλο που τους δίνουν: πειθαρχία. Η μουσική δεν δίνει μόνο ευχαρίστηση και λυτρωτική διάθεση στα παιδιά, δίνει επίσης πειθαρχία και μια περηφάνια ότι κάνουν κάτι άλλο, κάτι όμορφο, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Σ’ αυτά τα σχολεία δεν υπάρχει το φαινόμενο του μπούλινγκ, δεν υπάρχει βία. Είναι πολύ σημαντικό αυτό.
