Προδημοσίευση ενός αποσπάσματος από το κείμενο του Δημήτρη Δημηρούλη που δημοσιεύεται στο καινούριο τεύχος του περιοδικού «Δέντρο» που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες, και περιέχει το αφιέρωμα «Οι μαρξιστικές ιδέες στη νεοελληνική λογοτεχνία»
ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΗΜΗΡΟΥΛΗ
Στη δεκαετία του ’30 οι μορφωμένοι αστοί αυτού του κύκλου είχαν απέναντί τους μια υπανάπτυκτη ελληνική κοινωνία, ένα ασταθές (έως ότου γίνει αυταρχικά σταθερό) πολιτικό σύστημα, τους δραματικούς απόηχους της μικρασιατικής καταστροφής, τα δυσοίωνα μηνύματα από την Ευρώπη, και το σημαντικότερο, για τις λογοτεχνικές και κοινωνικές επιδιώξεις τους, την εμφάνιση της κομμουνιστικής αριστεράς και των μαρξιστικών ιδεών στην ελληνική κοινωνία. Η αντίδρασή τους, σε αυτό που θεωρούσαν ακραίο «κίνδυνο», έχει σημασία να μελετηθεί συστηματικά, γιατί δεν διαμόρφωσε μόνο τις πολιτικές τους ιδέες αλλά και τις λογοτεχνικές τους επιλογές. Εκτός δηλαδή από τα κείμενα «αρχών», κυρίως του Θεοτοκά, υπάρχει και η απάντηση με τον λόγο της λογοτεχνίας. Η «Ελλάδα» για παράδειγμα του Σεφέρη δεν είναι μια κοινωνία ανθρώπων αλλά ένα βασανισμένος τόπος μνήμης και νοσταλγίας. [...]
Η παρουσία της αριστεράς στη λογοτεχνία, και γενικότερα στο χώρο των γραμμάτων, των επιστημών και της διανόησης στη δεκαετία του ’30 υπήρξε δυναμική και διατηρούσε ακόμη την αίγλη της επαναστατικής ουτοπίας. Παρά τις παρενέργειες του σταλινισμού (του οποίου τα εγκλήματα δεν είχαν γίνει ευρέως γνωστά, πόσο μάλλον αποδεκτά από τους μαρξιστές ή μαρξίζοντες στην Ελλάδα) και παρά τις εσωτερικές αντιθέσεις και διαφοροποιήσεις στην ιδεολογική στράτευση, το αίτημα πολλών νέων ανθρώπων εκείνη την εποχή ήταν να αντιπαρατεθούν στους εκπροσώπους της αστικής τέχνης, όπως αυτοί αντιλαμβάνονταν αυτόν τον όρο. Η παρουσία του σεφερικού κύκλου ήταν επομένως εξ ορισμού αρνητική, γιατί υπηρετούσε αυτό που η αριστερά θεωρούσε τότε παρακμιακή αστική τέχνη και γιατί διεκδικούσε την κυριαρχία στο πολιτισμικό «εποικοδόμημα» με τη βοήθεια της πολιτικής και κοινωνικής εξουσίας που ευνοούσε ή, στη χειρότερη και σπάνια περίπτωση, ανεχόταν ηπίως τη δράση του. Η σύγκρουση υπήρξε άμεση και σφοδρή σε όλα τα επίπεδα: αισθητικό, πολιτικό, ιδεολογικό και προσωπικό. Όσα κέρδιζε συνήθως η αριστερά στην πολιτική και στην ιδεολογία τα έχανε εύκολα γιατί, ενώ οι αντίπαλοί της συνομιλούσαν με τον πιο δημιουργικό πυρήνα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, οι περισσότεροι από τους δικούς της συγγραφείς πάλευαν να προσαρμοστούν στις δογματικές ντιρεκτίβες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.[...]
Πώς διαμορφώθηκε η τακτική αυτού του κύκλου έναντι της αριστεράς; Τα δεδομένα, τα οποία σήμερα επιβεβαιώνονται περαιτέρω από τις ημερολογιακές καταγραφές και τις αλληλογραφίες των εμπλεκομένων, αποδεικνύουν ότι η αντιπαράθεση με τον κομμουνισμό υπήρξε αμετάκλητη. Ο Μαρξ ως φιλόσοφος και πολιτικός στοχαστής δεν υπάρχει στο κοσμοείδωλό τους. Δεν υπάρχει επίσης ως αντίπαλος. Και όταν λέμε Μαρξ δεν εννοούμε μόνο τον Μαρξ αλλά ένα τεράστιο φάσμα ιδεών, αντιλήψεων, ερμηνειών και πρακτικών. Η αγωγή του σεφερικού κύκλου είναι τέτοια ώστε να αντιδρά με αλλεργική απέχθεια στις μαρξιστικές ιδέες. Αυτό έχει συνέπειες και στην πολιτική τους στάση. Σιωπή και απουσία είναι τα παράγωγα αυτής της στάσης. Σε επίπεδο πολιτικής δράσης ή άποψης δεν ριψοκινδυνεύουν. Στη δικτατορία Μεταξά όχι μόνο δεν διώκονται αλλά έχουν ευνοϊκή μεταχείριση ή, αν κάτι τέτοιο θεωρηθεί υπερβολή, συνεχίζουν να ασχολούνται με τη λογοτεχνία και την κριτική σαν να μην έχει διαταραχθεί η ομαλότητα. Η κατοχή και ο εμφύλιος αντιμετωπίζονται συμβολικά, με τους τρόπους μιας ρητορικής που εξιδανικεύει τα πάθη του πραγματικού. Κάτι τέτοιο ήταν αναπόφευκτο γιατί η λογοτεχνική γλώσσα αυτού του κύκλου δεν διέθετε την κατάλληλη φόρτιση ούτε τα εκφραστικά εργαλεία για να αναμετρηθεί με την αμεσότητα του πραγματικού. Διέθετε όμως ισχυρά ανακλαστικά αντίδρασης στην αμεσότητα του πολιτικού. Εκεί συντάσσονται με το αντικομουνιστικό στρατόπεδο και συνεργάζονται με τους Εγγλέζους. Οι μυστικές υπηρεσίες των τελευταίων χρηματοδοτούν το περιοδικό Αγγλοελληνική Επιθεώρηση που εκδίδει ο Γιώργος Κατσίμπαλης στην αρχή (1945-1952) και ο Γ. Π. Σαββίδης (1953-1955) στη συνέχεια. Παρά την φιλολογική και λογοτεχνική του επένδυση το περιοδικό υπηρετεί την εγγλέζικη προπαγάνδα στην Ελλάδα. [...]
Η αντιπαράθεση αυτού του κύκλου με τον Μαρξ και τον μαρξισμό δεν απέκτησε ποτέ θεωρητικό περιεχόμενο. Ούτε όμως η αντιπαράθεση με τον ευρύτερο χώρο της αριστεράς στην Ελλάδα υπήρξε σαφής και συστηματική.[...] Είναι εντυπωσιακό ότι αν ρίξει κανείς μια ματιά στα ευρετήρια των Δοκιμών του Σεφέρη θα βρει λήμμα ακόμη και για τις Κουκουβάουνες, καμιά όμως μνεία για ποιητές της αριστεράς (π.χ. Ρίτσος, Βάρναλης, Λειβαδίτης, Βρεττάκος) ή για θέματα όπως μαρξισμός, κομμουνισμός, σοσιαλισμός. Προφανώς ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση.[...]
Η μέγγενη της ιστορίας και τα δίχτυα της ιδεολογίας καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ελληνικής λογοτεχνίας και στον 20ο αιώνα. Αναπόφευκτα η αντίδραση ήταν μεγαλύτερη όσο πιο τραγικά ήταν τα γεγονότα για το συλλογικό σώμα ή για ένα μέρος του. Ο σεφερικός κύκλος δεν υστέρησε σε προσήλωση και ένταση απέναντι στις τύχες της ελληνικής κοινωνίας, ξεχώρισε όμως γιατί, μαζί με τους υπόλοιπους της γενιάς του ’30, συνέθεσαν το πρόσωπο της εθνικής ταυτότητας που έγινε αποδεκτό ακόμη και από τους αντιπάλους τους και διαμόρφωσαν μια κυρίαρχη καλαισθησία που εξακολουθεί να είναι ανθεκτική παρά το πέρασμα του χρόνου και παρά τις επιθέσεις ή τις αμφισβητήσεις που δέχτηκε. Συνάμα όμως συνέργησαν στην επικράτηση μιας αισθητικής ιδεολογίας που δεν βοηθά την τέχνη ούτε την πολιτική συνείδηση. Αυτό οδηγεί συχνά τους πολίτες σε μια δογματική τυφλότητα απέναντι στο αγαθό και το ωραίο. Ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι η αποφυγή του πραγματικού (το οποίο απαιτεί λόγο, κρίση και απόφαση) και η προσφυγή στην αισθητική εξιδανίκευση των προβλημάτων. Η αισθητική ιδεολογία γίνεται άκρως επικίνδυνη όταν σκεπάζει την κενότητα νοήματος με μαγγανευτικές αυταπάτες. Το ίδιο όμως έπραξαν, αλλά από άλλη οδό, και οι αντίπαλοι του σεφερικού κύκλου. Η ελληνική αριστερά έγινε μέγας διαχειριστής της αυταπάτης και εμμονικός διακινητής του ιδεολογικού φενακισμού, στο πολιτισμικό πεδίο όμως απέτυχε να συγκροτήσει μια δική της αισθητική ιδεολογία. Γι’ αυτό εύκολα προσχώρησε στο αντίπαλο στρατόπεδο και ταυτίστηκε τόσο με τις ιδέες και τις πρακτικές του που στο τέλος πίστεψε ότι είναι δικά της πράγματα. [...]
Κατά άλλα ο Μαρξ υπήρξε πάντα ένα απειλητικό φάντασμα. Τότε και τώρα. Πίσω όμως από αυτό το φάντασμα κρύβεται ένας κόσμος αρχών και ιδεών που δεν τον έχουμε μόνο πίσω μας αλλά και μπροστά μας. Για τη συγκεκριμένη περίπτωση, που όπως τόνισα χρειάζεται πιο συστηματική διερεύνηση, δεν κρατάμε μόνο τι εκτόπισε και απώθησε αλλά και τι έβαλε στη θέση του. Κοιτώντας στον καθρέφτη της σημερινής κρίσης έχει ενδιαφέρον να λογαριαστούμε και με αυτό το παρελθόν. Το φάντασμα του Μαρξ είναι ακόμη εδώ.
