ΤΗΣ ΣΑΡΑΣ ΘΗΛΥΚΟΥ
ΜΑΡΑ ΨΑΛΤΗ, Κωστή Παλαμά, Σημειώματα στο περιθώριο. Ο ποιητής μιλά για τη ζωή και την τέχνη, εκδόσεις Πατάκη, σελ. 445
Η ανάγνωση της Μάρας Ψάλτη μας παραδίδει έναν Παλαμά μοντέρνο, όπως τα Σημειώματα, βεβαίως, το θέτουν, με την αποσπασματικότητά τους, τη διαπλοκή ζωής και τέχνης, τις εναλλαγές τόνου και την παρουσία ετερόκλητου υλικού. Αυτά, βεβαίως, ως προς τη φόρμα διότι μοντέρνο κρίνεται εν πολλοίς και από το περιεχόμενο των Σημειωμάτων τα οποία η συγγραφέας σχηματικά αντιστοιχίζει με την τριπλή διαίρεση της παλαμικής ποιητικής: λυρισμός του «εγώ», στον οποίο αντιστοιχούν τα προσωπικά σημειώματα, λυρισμός του «εμείς», με κεντρικά το γλωσσικό ζήτημα, την εξέλιξη του Ελληνισμού και την αθηναϊκή θεατρική σκηνή, και λυρισμός των «όλων», με ζητήματα ποιητολογικά και λογοτεχνικής κριτικής.
Στέκομαι ενδεικτικά: στην πρώτη κατηγοριοποίηση, «τα εγώ» του ποιητή καθώς και η δυαδικότητα και η αντιφατικότητα, απηχούν, πράγματι, στοιχεία μιας μοντέρνας ταυτότητας εαυτού. Στη δεύτερη, σχεδόν εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση, το 1909, ο Παλαμάς μας παραδίδει το ιστοριογραφικού ενδιαφέροντος σημείωμα το οποίο και αντιγράφω: «Το Εικοσιένα. Έχουμε ώς την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι». Σήμερα, διερωτώμαι, σχεδόν διακόσια χρόνια μετά, μπορεί, άραγε, να συνεισφέρει στη συζήτηση το εν λόγω σημείωμα με την «τόσο κοινόχρηστη στις μέρες μας στο πεδίο των ιστορικών σπουδών, έννοια της μυθολογίας», όπως η συγγραφέας επισημαίνει; Ενώ στην τρίτη κατηγορία, το θέμα της πρωτοτυπίας απηχεί τις σημερινές μεταμυθοπλαστικές προσεγγίσεις καθώς η έννοια συναρτάται στη σκέψη του ποιητή με αυτές της μίμησης και της εκλεκτικής συγγένειας... Τι προσδίδει, άραγε, ενότητα στο υλικό αυτό; Μα, φυσικά, το κυρίαρχο «πρόσωπο του ποιητή», «η ενότητα του βλέμματος ενός ανθρώπου» που κυριαρχείται ο ίδιος από τον «έρωτα προς το τραγούδι», από το όραμα της «ποιητικοποίησης των πάντων». Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως δεν έχει επέλθει ακόμη ο θάνατος του συγγραφέα...
Τα μοντερνιστικά αυτά στοιχεία, όμως, συνιστούν κατά το μάλλον ή ήττον, στοιχεία, νομίζω, «καβαφικά», του κατά τέσσερα μόλις χρόνια νεώτερου από τον Παλαμά, υπερμοντέρνου ποιητή της Αλεξάνδρειας, τόσο, βεβαίως, τα μορφολογικά όσο και αυτά του περιεχομένου, όπου έχει ήδη φτάσει ο Καβάφης με την θέασή του της Ιστορίας λόγου χάρη «από την οπτική γωνία των ηττημένων». Στη σύγκρισή του, Παλαμά και Καβάφη, ο Roderick Beaton, στην Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, αποφαίνεται ακόμη πως ο Καβάφης διαθέτει επιπλέον χιούμορ, ειρωνική αποστασιοποίηση, αίσθηση της σχετικότητας των αξιών και της παντογνωσίας του ανθρώπου, στοιχεία, δηλαδή, που ιδιαιτέρως συγκινούν τη σύγχρονη αναγνωστική ευαισθησία, ενώ στις ομοιότητες των δύο ποιητών εγγράφει και το αίσθημα ενοχής, ανεπάρκειας και αυτοοικτιρμού, καθώς και τη θητεία στον Παρνασσισμό, με κυρίαρχο το αίτημα για τη μορφική τελειότητα, που οδηγεί βεβαίως, στη μείζονα αρχή που ασπάζονται οι δύο ποιητές: «η 'Τέχνη' αποκτά τη δύναμη να μεταμορφώσει τις ατέλειες της εμπειρίας σε τέλειο αισθητικό αποτέλεσμα». Ο ποιητής μιλά για τη ζωή και την τέχνη – ή αντιστρόφως;
Υπάρχει, πράγματι, μια διαφαινόμενη σήμερα τάση αναδιαμόρφωσης του ποιητικού κανόνα, με μια προσπάθεια αποκατάστασης του «εθνοκεντρικού» και «συντηρητικού» Παλαμά (μέσα, ίσως, και από τη νεοφορμαλιστική κίνηση) έναντι ακόμη του «κοσμοπολίτη» και «μοντέρνου» Καβάφη, ίσως, του οποίου άλλωστε η... αποκαθήλωση έχει ήδη προταθεί, σε συνδυασμό, πάντα, βεβαίως, με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το έργο του δεύτερου και τις νέες προτάσεις ανάγνωσής του, που κάνουν, ασφαλώς, το πράγμα ακόμη πιο ερεθιστικό; Ο Παλαμάς δεν γνώρισε, μάλλον, σε τέτοια έκταση τη διαμάχη για την ερμηνεία του έργου του - η οποία είναι, όμως, απότοκη, ίσως, της απήχησής του και όχι προϋπόθεσή της (;). Γίνεται μνεία, βεβαίως, της ανάγνωσης Ζαχαριάδη επί το... σοσιαλιστικώτερον Ο αληθινός Παλαμάς (ενώ οι βιβλιογραφικές αναφορές της συγγραφέως περιλαμβάνουν ακόμη μελέτες των Αργυρίου, Γαραντούδη, Γλυτζουρή, Κασίνη, Πολίτου - Μαρμαρινού, Πούχνερ...).
Η σχολιασμένη έκδοση της κυρίας Μάρας Ψάλτη συνιστά, ασφαλώς, μια περαιτέρω κίνηση στην ως άνω απόπειρα και εν αναμονή, προφανώς, μιας -προαναγγελθείσας- υπομνηματισμένης έκδοσης των Απάντων του Παλαμά, η οποία, σύμφωνα με τη συγγραφέα μας, «όχι μόνο θα βγάλει τον Παλαμά από την παραγνώριση στην οποία έχει περιέλθει το έργο του [...] αλλά θα προσελκύσει επίσης νέες και πιο ουσιαστικές αναγνώσεις του». Η εμπεριστατωμένη και ένθερμη γραφή της μας πείθει, πράγματι, για του λόγου το αληθές, καθώς συναντά ευθέως τις παλαμικές προϋποθέσεις για την κριτική, που πρέπει να εμφορείται από τρυφεράδα, αγάπη και συμπάθεια - και ασφαλώς δικαιούται τη δική μας.
