ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ένας συγγραφέας ζει και υπάρχει για τη διαφορά του. Όσο κι αν είναι μικρή, σ’ εκείνη τη διαφορά υπάρχει αυτό που είναι και αυτό που μπορεί να είναι. Η δουλειά του, οι φιλοδοξίες του, η δύναμη της δημιουργικότητάς του, τείνουν στο να καθορίσουν τη διαφορά που τον διακρίνει από κάθε άλλο συγγραφέα. Σ’ εκείνη τη διαφορά βρίσκεται ο λόγος της ύπαρξής του, η συγγραφή του και ο τρόπος της αφήγησής του, η «πρωτοτυπία» του.
Δεν είναι εύκολο να την αποκτήσει, αλλά αν δεχθούμε ότι τα καταφέρνει, είναι άλλο τόσο σημαντικό γι’ αυτόν να του την αναγνωρίσουν. Και δεν σημαίνει ότι συμβαίνει πάντα, γιατί αυτό που κάνει σήμερα τη διαφορά ενός συγγραφέα, πολλές φορές είναι μια πολύ λεπτή σχεδόν ανεπαίσθητη απόχρωση, η επιλογή ορισμένων λέξεων, ένας τόνος ή ένας ρυθμός, και χρειάζεται ένα πολύ καλό μάτι ή αφτί για να τη συλλάβει. Και καμιά φορά την ανακαλύπτουμε μετά από πολλά χρόνια, ακόμη και μετά από αιώνες.
Συνήθως προτιμούμε να πνίξουμε κάθε διαφορά στο νωχελικό και χλιαρό ρεύμα που αποδέχεται και παρασέρνει τα πάντα, ομογενοποιεί και καθιστά τα πάντα αδιάφορα, παρά να κουραστούμε να διακρίνουμε τι είναι εκείνο που κάνει έναν συγγραφέα διαφορετικό από κάποιον άλλον. Αρκεί να ξεφυλλίσουμε μια οποιαδήποτε Ιστορία Λογοτεχνίας και να σταματήσουμε στα τελευταία κεφάλαια, εκείνα που είναι αφιερωμένα στους «σύγχρονους», για να το διαπιστώσουμε. Και τι μελαγχολία καταλαμβάνει τον σύγχρονο συγγραφέα όταν ανακαλύπτει με ποιο τρόπο τον έχουν «κατατάξει» στην περιοχή όπου βρίσκονται στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο, οι φοβεροί «σύγχρονοι»! Αφού έχεις διαβάσει μέχρι εκείνη τη στιγμή βαθυστόχαστες αναλύσεις ακόμη και για ελάσσονες συγγραφείς του περασμένου αιώνα, περνάς στο τελευταίο μέρος, και είναι εκεί που κυκλοφορεί το ελαφρύ δηλητήριο της damnatio memoriae. Και να εκεί τα ονόματα των σύγχρονων (ανάμεσα και το δικό σου) στη σειρά ή ομαδοποιημένα στη τύχη, σ’ εκείνη ή την άλλη παράγραφο. Φαίνεται, μάλιστα, ότι ο ιστορικός της λογοτεχνίας επειδή επιτέλεσε, μέχρι εκείνη τη στιγμή, μια αργή και σίγουρα σημαντική διαδικασία, όπου βρίσκονται στο σύνολό τους οι πατέρες των γραμμάτων μας, αισθάνεται σαν να ενοχλείται από την παρουσία των σύγχρονων και βιάζεται να ολοκληρώσει. Δεν εξηγείται αλλιώς η ξαφνική υπεροψία απέναντί τους, κι εκείνες οι ελάχιστες και κακόβουλες κριτικές που πέφτουν από ψηλά. Βέβαια, σε μια ιστορία της λογοτεχνίας τα πάντα εμφανίζονται με προοπτική.
Δεν είναι μόνο η έλλειψη ιστορικής προοπτικής που πρέπει να διαγράψουμε, τις διαφορές ανάμεσα στον ένα και τον άλλο συγγραφέα, αλλά ακόμη και η παρουσία σε έναν συγκεκριμένο χώρο, σε μια περιοχή, σε ένα ημισφαίριο. Σ’ αυτή την περίπτωση υπερισχύουν η ταυτότητα, μικρή ή μεγάλη, και ο χαρακτήρας του χώρου, σ’ εκείνον του συγγραφέα. Ένας άλλος παράγοντας που οδηγεί στη διαφοροποίηση είναι η γενιά όπου ανήκει. Ακόμη και το περιβάλλον όπου εξελίσσονται οι ιστορίες ενός συγγραφέα διαγράφει τις διαφορές, κι έτσι αν ένας συγγραφέας γράφει ιστορίες της θάλασσας, να που τα θαλασσινά νερά καλύπτουν σιγά σιγά τις διαφορές του, ή τουλάχιστον τις καθιστούν όλες «θαλάσσιες».
Η ένταξη σε ένα λογοτεχνικό ρεύμα λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, κι αλίμονο αν κάποιος είναι, όπως κάποιος άλλος, πρωτοποριακός ή (παραδοσιακά) οπισθοδρομικός∙ αλίμονο αν είναι, όπως κάποιος άλλος, εμπειριστής ή ρεαλιστής ή νεορεαλιστής. Κι ακόμη χειρότερα αν ένας είναι, όπως κάποιος άλλος, δεξιός ή αριστερός: σ’ αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε μόνο για τις συνηθισμένες ετικέτες που βρίσκονται έξω από το μπουκάλι, και δεν αναφέρονται ποτέ στο καλό ή στο κακό κρασί που βρίσκεται μέσα.
Υπάρχουν επίσης και λέξεις - μαγνήτης που σαν οξέα διαβρώνουν το περίγραμμα της κάθε λεπτής διαφοράς, κι αν ένας πέφτει πάνω στη λέξη «καφκικός», που χρησιμεύει για να τον χαρακτηρίσει, είναι χαμένος από χέρι. Γιατί οι «καφκικοί» είναι όλοι ίδιοι. Υπάρχουν επίσης οι κοινοί τόποι που κολλάνε πάνω σ’ έναν συγγραφέα και μπορεί να τον καταδιώκουν ως το τέλος της ζωής του, καταργώντας κάθε διαφορά του στο όνομα μιας υπερισχύουσας αυτοβιογραφικής λεπτομέρειας∙ έτσι ένας «πεσιμιστής» θα είναι πάντα κοντά σ’ έναν «πεσιμιστή» και ένας «οπτιμιστής» σ’ έναν άλλον «οπτιμιστή».
Όταν μιλώ για διαφορές που πρέπει να διασώσουμε δεν σημαίνει ότι η διαφορά εξισώνεται με την αξία ενός συγγραφέα: απλά θέλω να πω ότι ο καθένας έχει δικαίωμα στη διαφορά του αν, στην εποχή της παγκόσμιας εξομοίωσης, υπήρξε τόσο ικανός για να την κατακτήσει. Είναι επίσης αληθές ότι οι μεγάλες διαφορές εμφανίζονται από μόνες τους και γίνονται αμέσως αντιληπτές∙ έτσι ο Προυστ ή ο Τζόις, ο Χεμινγουεϊ ή ο Φώκνερ, δεν έχουν ανάγκη να τις υπερασπίζονται: οι διαφορές τους επιβάλλονται. Όμως μετά από αυτούς, οι λεγόμενοι «σύγχρονοι» είναι υποχρεωμένοι να τις υποστηρίζουν, χιλιοστό προς χιλιοστό, γιατί οι χώροι και οι δυνατότητες είναι διαφορετικές, στη μετα-μοντέρνα εποχή που διανύουμε, ελαττώνονται όλο και περισσότερο, και η εποχή μας είναι εκείνη των ελάχιστων διαφορών, τόσο που υπάρχει ακόμη και μια μικρή διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που είναι τέχνη και σ’ εκείνο που δεν είναι.
Έτσι λοιπόν, προσοχή στις διαφορές! Και κυρίως να μην τις αποβάλλουμε με βιασύνη και με αίσθημα υπεροψίας από τις «Ιστορίες της Λογοτεχνίας». Και ας θυμηθούμε ότι: «Τι είναι ένα όνομα; Αυτό που εμείς αποκαλούμε τριαντάφυλλο / Με οποιοδήποτε άλλο όνομα θα μύριζε εξίσου γλυκά» (Ρωμαίος και Ιουλιέτα). Αυτή η γλυκιά μυρωδιά, είναι για έναν συγγραφέα η μικρή του διαφορά.
* Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ
