Συνέντευξη στη Μάνια Ζούση
Ήταν 14 Ιουνίου 2017 όταν ο φωτογράφος Βαγγέλης Γκίνης πέρασε για πρώτη φορά την πύλη του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ στην Ελευσίνα με σκοπό να φωτογραφίσει τους εγκαταλελειμμένους χώρους, καθώς δύο μήνες πριν είχε ολοκληρωθεί η πώληση στα Ελληνικά Πετρέλαια. “Η ΠΥΡΚΑΛ θα έκλεινε οριστικά και το πιθανότερο ήταν ότι όλες οι εγκαταστάσεις και τα κτήρια θα αφανίζονταν από τον χάρτη. Ωστόσο, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο για μένα ήταν οι ελάχιστοι, εναπομείναντες εργαζόμενοι, οι οποίοι θα συνέχιζαν να βρίσκονται στον χώρο για ένα χρόνο ακόμη, μέχρι την οριστική απενεργοποίηση των εκρηκτικών. Η τύχη τους από εκεί και πέρα ήταν ρευστή. Ορισμένοι από αυτούς, μόλις δύο χρόνια πριν τη σύνταξη, βρισκόντουσαν πλέον φιλοξενούμενοι σε έναν χώρο που αργότερα ανακάλυψα ότι θεωρούσαν σπίτι τους. Ακολούθησαν δεκατρείς μήνες όπου κατά τη διάρκειά τους το μόνο που είχα στο μυαλό μου ήταν αυτό το εργοστάσιο και οι εργαζόμενοί του" ομολογεί στην “Αυγή” ο Β. Γκίνης, με την οξυμένη ευαισθησία και την ενσυνείδητη ματιά ενός καλλιτέχνη που ξέρει να αφουγκράζεται και να καταγράφει τη ζώσα Ιστορία.
Το αποτέλεσμα αυτού του απρόβλεπτου, απειλητικού και ριψοκίνδυνου φωτογραφικού οδοιπορικού μέσα σε ένα κτηριακό συγκρότημα που κατασκεύαζε πυρομαχικά και που συνομιλούσε συχνά με τον θάνατο, αλλά κυρίως οι συναντήσεις με τους ανθρώπους που εργάστηκαν εκεί, οδήγησε στην έκθεση που εγκαινιάζεται στις 6 Σεπτεμβρίου στο Παλαιό Ελαιουργείο στο πλαίσιο των Αισχυλείων και έχει τον τίτλο “Τροτύλη”, όμοιο με το μοναδικό λεύκωμα που παρουσιάζεται την ίδια μέρα στο ίδιο σημείο στις 8.30 μ.μ. “Ένα γιγαντιαίο έργο πολύμηνης αφοσίωσης”, όπως το χαρακτηρίζει και η επιμελήτρια της έκθεσης και ιστορικός Τέχνης Λουίζα Καραπιδάκη.
Οδοιπορικό ζωής και θανάτου
Ο Ελευσίνιος φωτογράφος αρχίζει έναν αγώνα δρόμου μέσα από απανωτά τηλέφωνα και πολλαπλές συναντήσεις για να καταφέρει να μπει και να φωτογραφίσει εγκαταστάσεις και εργαζομένους της ΠΥΡΚΑΛ. Ο πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Ελευσίνας και υπεύθυνος ασφαλείας του εργοστασίου συμφωνεί με την προϋπόθεση της γραπτής άδειας από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας που θα επέτρεπε την είσοδο.
“Τις πρώτες μέρες οι εργαζόμενοι με υποδέχτηκαν με κάποια επιφύλαξη" λέει ο Βαγγέλης Γκίνης. “Περνούσα πολλές ώρες στον χώρο και πήγαινα παντού με συνοδεία φύλακα για λόγους ασφαλείας, καθώς δεν επιτρεπόταν η φωτογράφηση σε όλα τα κτήρια” υπογραμμίζει και θυμάται συνοδό του να του αναφέρει: “Σε αυτό το σημείο είχε πέσει λίγη πούδρα πετρίτη και ο συνάδελφος που περνούσε εκείνη την ώρα τινάχτηκε εφτά μέτρα μακριά και έσπασε το πόδι του”. Ήταν τότε που ο ίδιος συνειδητοποίησε για πρώτη φορά πως δεν μπορεί να περπατά αμέριμνος. "
Όταν περνούσαμε από υψηλού κινδύνου κτήριο κι εγώ πήγαινα να σηκώσω τη μηχανή, μου έγνεφαν πως δεν επιτρεπόταν η λήψη. Δεν θα ξεχάσω τον Χρήστο και τον Κυριάκο που από το στόμα τους άκουσα για πρώτη φορά τη λέξη τροτύλη, το γνωστό TNT, ένα από τα πιο ισχυρά εκρηκτικά. Φτάσαμε στο θρυλικό κτήριο που οι εργαζόμενοι αποκαλούσαν 155, λόγω της κατασκευής των ομώνυμων όλμων 155 mm. Το πιο βαρύ πόστο στην ΠΥΡΚΑΛ, με την τροτύλη να αιωρείται στην ατμόσφαιρα σε τέτοιο βαθμό που μετά βίας έβλεπες στα 4-5 μέτρα όπως μου αποκάλυψαν. Λίγη ώρα μετά φτάσαμε στο κτήριο 20, εκεί όπου συνέβη το τελευταίο θανατηφόρο ατύχημα στις 29 Αυγούστου του 1995, όταν έπεσαν οι τελευταίοι τρεις εργάτες στον βωμό της ματωμένης γεννήτριας της υπεραξίας που έλεγε κι ο Μπρεχτ. Παντού στους χώρους το ανθρώπινο αποτύπωμα ήταν πολύ έντονο. Άλλωστε μιλάμε για ένα εργοστάσιο που ήταν πέντε χρόνια ανενεργό και όχι εγκαταλελειμμένο“.
Ο Βαγγέλης Γκίνης ολοκληρώνει τις λήψεις των χώρων και ετοιμάζεται να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο, που ήταν οι άνθρωποι. Στην προσπάθειά του να γνωρίσει καλύτερα την ιστορία του εργοστασίου είχε μιλήσει πολλές ώρες τόσο με εν ενεργεία εργαζομένους όσο και με κάποιους οι οποίοι είχαν συνταξιοδοτηθεί λίγα χρόνια πριν.
"Τα πρόσωπά τους έχουν το αποτύπωμα του εργοστασίου, όπως και το εργοστάσιο έχει το αποτύπωμά τους. Στις φωτογραφήσεις αποφάσισα να συμπεριλάβω και πρώην, και εν ενεργεία εργαζόμενους. Η μία φωτογράφηση οδηγούσε στην άλλη. Συζητούσαμε για ώρες, με ορισμένους για μέρες. Καθένας επέλεγε το μέρος που ήθελε να φωτογραφηθεί. Αρκετοί φωτογραφήθηκαν στο εργοστάσιο κι εκεί που δούλευαν, άλλοι στο σπίτι τους σε μια αγαπημένη τους γωνιά, άλλοι στον δρόμο“.
Όταν το φωτογραφικό στιγμιότυπο μετατρέπεται σε μυθιστορία
Επιμελήτρια της φωτογραφικής έκθεσης του Βαγγέλη Γκίνη, η ιστορικός Τέχνης Λουίζα Καραπιδάκη σημειώνει εύστοχα: "Η φωτογραφική αποτύπωση ενός εγκαταλελειμμένου εργοστασίου τόσο ζωντανού στην πρόσφατη μνήμη των ανθρώπων είναι από μόνη της ένα δύσκολο εγχείρημα. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για έναν εμβληματικό εργασιακό χώρο (παραγωγής πυρομαχικών, ναρκών, βομβών, πυροκροτητών... τροτύλης...) τόσο επικίνδυνο και τόσο φορτισμένο, που κάθε φωτογραφικό στιγμιότυπο μετατρέπεται σε μυθιστορία. Ο φωτογράφος εναποθέτει την καλλιτεχνική του εμπειρία αλλά και την ψυχή του για να προβάλει αντικειμενικά τη σκληρή πραγματικότητα των εικόνων αλλά και για να τις συνταιριάξει με τα ανθρώπινα συναισθήματα". Έτσι, όπως προσθέτει η ιστορικός, “η φωτογραφική καταγραφή έχει αποδώσει, πέραν των υλικών τεκμηρίων, και άυλα ανθρώπινα συναισθήματα και έχει μετατραπεί σε μια ζωντανή αφήγηση, χωρίς να έχει μειωθεί η αισθητική αξία της φωτογραφίας. Αντιθέτως, στις φωτογραφίες του Γκίνη προβάλλεται δεξιοτεχνικά και μια άλλη διάσταση, αυτή του έμψυχου υλικού, με τις ευαισθησίες και τις αναμνήσεις να αναβλύζουν μέσα από κάθε άψυχο αντικείμενο, γιατί δεν έχουν ξεκοπεί οι πράξεις και οι εμπειρίες από τον τόπο τους βιώματος. Ο άνθρωπος, ουσιαστικός πρωταγωνιστής, πρωτοστατεί και η σιωπή των χώρων μετατρέπεται σε ιστόρηση, ενώ οι άδειες εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις σε λαλίστατες εικόνες".
Είναι γεγονός ότι το μοναδικό αυτό καλλιτεχνικό εγχείρημα δεν έχει προηγούμενο. Κι όπως η Λουίζα Καραπιδάκη επισημαίνει, “η σειρά φωτογραφιών του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ με το βλέμμα στραμμένο στο ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί σίγουρα ένα πολύτιμο τεκμήριο για την πρόσφατη Ιστορία του τόπου της Ελευσίνας, αλλά και για τα άγνωστα ψήγματα της ζωής των επαγγελματιών της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας. Η πρωτότυπη φωτογραφική του περιγραφή μας οδηγεί σε μια νέα ανάγνωση του εικονιζόμενου τεκμηρίου και μετατρέπει τη λήθη του παρελθόντος σε υπόθεση ζωντανής μνήμης. Στις φωτογραφικές λήψεις του Γκίνη οι εικόνες της ερήμωσης γίνονται μάρτυρες ανθρώπινων δρωμένων μέσα σ’ ένα υπαρκτό αν και αποσπασματικό απόκοσμο σκηνικό, που έχει ήδη αφανιστεί από τον χάρτη της ύπαρξης".
“Αγαπημένη μου ΠΥΡΚΑΛ”
“Οι ιστορίες των ανθρώπων ήταν συγκλονιστικές” ομολογεί ο φωτογράφος. "Τους δεκατρείς μήνες που δούλεψα γι' αυτό γνώρισα εργαζόμενους που τελικά θαύμασα. Δεν θα ξεχάσω το ότι φώναξαν και θύμωσαν, και έβρισαν, συγκινήθηκαν και γέλασαν μαζί μου. Στάθηκαν μπροστά στον φακό δείχνοντάς μου τόση εμπιστοσύνη, που ούτε ένας δεν μου ζήτησε να δει το αποτέλεσμα. Τους θαυμάζω γιατί στη δουλειά και στη ζωή στέκονται ψύχραιμοι και δυνατοί, μα πάνω απ' όλα άνθρωποι. Αν η δουλειά μου φτάσει έστω και το μισό από το ύψος τους, θα αισθάνομαι ευτυχής" αφηγείται με πάθος. Και μας φυλάει για το τέλος ένα ανέλπιστο και σπουδαίο δώρο. “Κάποιες εργάτριες μου έδωσαν γράμματα που είχαν γράψει για το εργοστάσιο. Συγκέντρωσα τις κουβέντες που έμειναν χαραγμένες στη μνήμη μου, λόγια από συνεντεύξεις, γράμματα και συζητήσεις και βάζοντας όλες αυτές τις φράσεις μαζί προέκυψε ένα συλλογικό γράμμα προς το εργοστάσιο. Κάθε πρόταση ανήκει και σε έναν εργάτη ή εργάτρια:
'Αγαπημένη μου ΠΥΡΚΑΛ. Πού να το φανταζόμουν ότι θα έπαιρνα σύνταξη από το εργοστάσιο που δούλευε η γιαγιά μου και που γνωρίστηκαν και παντρεύτηκαν οι γονείς μου. Ευχαριστώ τον Θεό που πήρα σύνταξη. Ήταν δύσκολη και επικίνδυνη δουλειά. Στο 155. Τις πρώτες μέρες είχα ένα σφίξιμο στο στομάχι, αλλά με τον καιρό συνήθισα. Φτάσαμε με έναν φίλο στο 155 και μόλις είδαμε τι γινόταν μέσα φύγαμε. Η τροτύλη σού διαπερνούσε τα ρούχα και τα εσώρουχα, τα οποία κρατάγαμε έναν μήνα γιατί μετά δεν καθάριζαν. Εγώ αρρώστησα από την τροτύλη, με το συμπάθειο παιδί μου, αλλά κατουρούσα κόκκινο επί τρία χρόνια. Πεθάνανε πολλοί άνθρωποι εκεί μέσα. Κάθε φορά που ακούγαμε μπαμ τρέχαμε και σκεφτόμουν ποιον συνάδελφο θα βρω νεκρό τώρα. Στο ατύχημα του '95 με πήγαν στο Κρατικό Νίκαιας και με επανέφεραν οι γιατροί στη ζωή. Με συγχωρείς που κλαίω, ε; Νιώθω όπως νιώθει κάποιος που βλέπει το πατρικό του να γκρεμίζεται. Για να χτίσω αυτό το σπίτι στα παιδιά μου, ζητούσα από τους προϊσταμένους να με στέλνουν στα πιο επικίνδυνα συνεργεία, για να είναι πιο πολλά τα χρήματα. Αν γύρναγα τον χρόνο πίσω, θα ξαναπήγαινα στην ΠΥΡΚΑΛ. Λυπάμαι από τα βάθη της καρδιάς μου για τον χαμό σου. Είμαι ευγνώμων. Αντίο'”.
