ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΥ
Δυστυχώς, δεν έχουμε πλησιάσει ακόμα στο τέλος της καταγραφής και στη συγκριτική αποτύπωση των μαρτυριών όσων επέζησαν ώστε να υπάρχει μια εδραία βάση τρόπων βίωσης και πρόσληψης, δηλαδή η αναγκαία υποδομή πολυδιάστατης γνώσης που θα συνέβαλε καίρια στην πολυπρισματική ιστορική έρευνα αναφορικά με το Ολοκαύτωμα/Shoah των Ελληνοεβραίων. Παρόλα αυτά, η σχετική ελληνική ιστοριογραφία ανθεί, δημιουργούνται αργά αλλά σταθερά θεσμικοί ακαδημαϊκοί πυρήνες, οι δημόσιες παρεμβάσεις για το θέμα είναι πλέον συχνές -αν όχι συστηματικές. Και αυτό, παρά τον έρποντα αντισημιτισμό, που αναζωπυρώνεται συγκυριακά, εκεί κυρίως που για δεκαετίες βασίλευαν τα ταμπού, οι σιωπές, το ψεύδος, τα μυθεύματα, η συγκαλυμμένη ενοχή, η απουσία εξιλασμού, η ίδια η άρνηση ή η σχετικοποίηση της ναζιστικής γενοκτονίας. Έναν τέτοιο πυρήνα αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, η επιστημονική σειρά που διευθύνει ο Γιώργος Αντωνίου με τον τίτλο «Θέματα Εβραϊκής Ιστορίας». Σειρά που εκδίδεται από τις πρωτοπόρες στην ακαδημαϊκά έγκυρη ιστοριογραφική παραγωγή εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Θα αναφερθώ στη συνέχεια στα τέσσερα μέχρι στιγμής βιβλία της σειράς. Ευτυχώς, το παράδειγμα των εκδόσεων Αλεξάνδρεια ακολουθούν και άλλοι εκδοτικοί οίκοι, που εμπλουτίζουν το γνωστικό κεφάλαιο με συναφείς μαρτυρίες και ερευνητικές μονογραφίες. Αξίζει να αναφερθεί, για την περίσταση, το βιβλίο του Γιάννη Καρατζόγλου, Το Ημερολόγιο Κατοχής του Βενιαμίν Χαΐμ Καπόν «1446 μέρες αγωνίας», πρόλογος Μαρία Καβάλα, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2018, καθώς και το βιβλίο «Ήταν πιο πολύ το ξύπνημα του ανθρώπου». Η προσωπική μαρτυρία του Ελληνοεβραίου Σαμουήλ Μιζάν από το Αντάρτικο και την Κατοχή, Διεθνές Βήμα, Αθήνα 2018.
ΙΣΑΑΚ ΜΑΤΑΡΑΣΣΟ, Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν... Η Καταστροφή των Ελληνοεβραίων της Θεσσαλονίκης κατά τη Γερμανική Κατοχή, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 224
Το ζωτικό κέντρο του βιβλίου είναι το απομνημόνευμα του θεσσαλονικιού γιατρού-δερματολόγου Ισαάκ Ματαράσσο, ενός από τους 700 τουλάχιστον Ελληνοεβραίους που γλίτωσαν τον εκτοπισμό στα ναζιστικά στρατόπεδα και την πιθανότατη εξόντωσή τους επιλέγοντας να φυγαδευτούν στο βουνό και να ενταχθούν στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Απομνημόνευμα, που εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1948 και παρέμενε δυσεύρετο ακόμα και για τους ειδικούς ερευνητές έως την πρόσφατη επανέκδοσή του. Μολονότι έχει αυταπόδεικτα ιδιαίτερη σημασία για την ανασυγκρότηση της ταξικής και διανοητικής/πολιτισμικής ανθρωπογεωγραφίας της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, παρέχοντας ενδιαφέροντα στοιχεία ακόμα και για την ιστορική νοσολογία της πόλης, ειδικά στις περιόδους κρίσης και πολέμου που την έπληξαν, συνοδεύεται στην παρούσα επανέκδοσή του και από πρωτοδημοσιευόμενο οικογενειακό αρχειακό υλικό (υπό τον τίτλο «Αναμνήσεις από το γκέτο. Θεσσαλονίκη, 1942-1943»). Το υλικό αυτό πρόσφερε -μαζί με τη δική της μαρτυρία- η νύφη του συγγραφέα και διακεκριμένη Αγγλίδα ιστορικός Pauline Matarasso, σε συνεργασία με τους εγγονούς του. Στο απομνημόνευμα του Ι. Ματαράσσο κεντρική σημασία έχουν οι τέσσερις ιστορικά πολύτιμες έρευνες που πραγματοποίησε ο ίδιος, οι οποίες επικεντρώνονται στη διάσωση της τραυματικής μνήμης των επιζώντων και κυρίως στη συλλογή συγκριτικά σταθμισμένων μαρτυριών για την ιστορική τεκμηρίωση των ναζιστικών ιατρικών πειραμάτων. Μεγάλη ιστορική σημασία έχει και η συλλογή μαρτυριών για την τύχη των εβραϊκών περιουσιών στην «πόλη των φαντασμάτων». Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης εμπεριστατωμένη εισαγωγή της Pauline Matarasso, πρόλογο της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου και προλογικό σημείωμα του Δαυίδ Σαλτιέλ, προέδρου του ΚΙΣ Ελλάδος και προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.
ΜΑΡΣΕΛ ΝΑΤΖΑΡΗ, Χειρόγραφα 1944-1947. Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζοντερκομάντο του Άουσβιτς, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 240
Το βιβλίο αρθρώνεται σε τρεις ενότητες. Πυρήνας του ασφαλώς είναι η δεύτερη ενότητα, η οποία περιλαμβάνει την πλήρη έκδοση των δύο εξαιρετικά σημαντικών μαρτυριών του Μαρσέλ Νατζαρή (πρώτο χειρόγραφο, 1944, και δεύτερο χειρόγραφο, 1947, που αφηγείται όλη την πορεία της ζωής του). Η πρώτη ενότητα του βιβλίου συγκροτείται από κατατοπιστικά και συναισθηματικά παλλόμενα εισαγωγικά σημειώματα των παιδιών του Νέλλης και Αλμπέρτου, καθώς και από τη σύντομη μελέτη της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, συστηματικής, ακάματης και εμβριθέστατης μελετήτριας των μαρτυριών για τη ναζιστική γενοκτονία, αναφορικά με τον πολυκύμαντο βίο και την ιστορική σημασία των κειμένων του Μαρσέλ Νατζαρή. Τέλος, στην τρίτη ενότητα εμπεριέχονται έξι ακόμη κείμενα. Αφορούν την ιστορική πλαισίωση του θέματος και ειδικότερα την ψυχική κατάσταση και τη συμπεριφορά των Sonderkommandos, τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις τους, τις συγκλίσεις και αποκλίσεις που αποτυπώνονται στις ελάχιστες μαρτυρίες των μελών τους που επέζησαν. Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Μ. Νατζαρή υπήρξε ένας από τους ελάχιστους επιζήσαντες, τόσο από τις επαναλαμβανόμενες περιοδικά εκκαθαρίσεις των Ναζί όσο και από την εμβληματική εξέγερση των Sonderkommandos στις 7 Οκτωβρίου 1944. Αφορούν επίσης τη μυθιστορηματική εύρεση, διάσωση και σταδιακή αποκατάσταση του κρυμμένου στο Άουσβιτς πρώτου χειρογράφου του Νατζαρή, ζήτημα που φέρνει στην επιφάνεια τη σύνθετη σχέση τραυματικής μνήμης - αφηγηματοποίησης - τεκμηριωτικής εγκυρότητας. Τα κείμενα της τρίτης ενότητας έχουν γραφτεί από τους Αντρέα Κίλιαν, Πάβελ Πολιάν, Αλεξάντρ Νικιτιάεβ και Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Κέντρο βάρους της τρίτης ενότητας αποτελεί αναμφίβολα το εμπεριστατωμένο και πολυδιάστατο κείμενο της Φ. Αμπατζοπούλου. Το βιβλίο συνοδεύεται από επιλεγμένο αρχειακό υλικό και ενδιαφέρουσες φωτογραφίες που παρακολουθούν τον πολυκύμαντο βίο του Μαρσέλ Νατζαρή, ο οποίος -κάτι οπωσδήποτε σπάνιο- βίωσε την «εξακολουθητικά παρούσα» δεκαετία του 1940 από αντιθετικές θέσεις και οπτικές γωνίες: του αντάρτη του ΕΛΑΣ και του αντιστασιακού με πλαστή ταυτότητα στην Αθήνα, του θύματος του ναζιστικού γενοκτονικού μηχανισμού, του εντεταλμένου για τη διαχείριση της εξόντωσης των ομοθρήσκων του, αλλά και του στρατιώτη του Εθνικού Στρατού στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου.
ΛΕΟΝ ΣΑΛΤΙΕΛ (επιστημονική επιμέλεια), Μη με ξεχάσετε. Τρεις εβραίες μητέρες γράφουν στους γιους τους από το γκέτο της Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 296
Συγγραφείς των επιστολών είναι τρεις αστές μητέρες: μία που προέρχεται από τα ανώτερα στρώματα και δύο από τα κατώτερα στρώματα της εβραϊκής αστικής κοινωνίας της Θεσσαλονίκης. Έχουν και οι τρεις γυμνασιακή μόρφωση και επαρκέστατη γνώση της γαλλικής γλώσσας (άλλωστε σε αυτή τη lingua franca συντάσσουν κατά βάση τις επιστολές τους). Δεν συναρτούν την ταυτότητά τους μονοσήμαντα με το εβραϊκό τους θρήσκευμα. Λειτουργούν ως επιμέρους κόμβοι σε κοινωνικά δίκτυα τα οποία συνενώνουν ορθόδοξους και εβραίους. Το κέντρο βάρους του βιβλίου είναι οι επιστολές της Σαρίνας Σαλτιέλ: της πιο μορφωμένης, της πιο εκλεπτυσμένης ανάμεσά τους. Οι επιστολές της είναι σημαντικές και για την κατανόηση των τυπικών και άτυπων θεσμών της γυναικείας εκπαίδευσης. Πιο σημαντικές, ωστόσο, είναι για την ανίχνευση των διεργασιών διαμόρφωσης της γυναικείας αισθαντικότητας, υποκειμενικότητας και γενικότερα ταυτότητας σε μια ιστορική συγκυρία μετάβασης, κρίσης και υπαρξιακής αναμέτρησης.
Πιο συγκεκριμένα, οι επιστολές των τριών γυναικών αφορούν ζητήματα που κυμαίνονται από τα κοινωνικά πρότυπα και τη δομή της οικογένειας, τους ιεραρχημένους ρόλους των φύλων και την αμφισβήτησή τους, τις προσδοκίες και τις διαψεύσεις, τη συναισθηματική οικονομία και τους μηχανισμούς πρόσκτησης συμβολικού κεφαλαίου έως τις τιμές των προϊόντων, την επινοητικότητα στο μαγείρεμα και τις διατροφικές συνήθειες σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, καλπάζοντος πληθωρισμού και μαύρης αγοράς. Στις επιστολές γίνεται λόγος για την ενισχυμένη αστική κοινωνικότητα που ανθεί ως πρακτική επιβίωσης. Για τις μορφές διασκέδασης που κλιμακώνονται από τις επισκέψεις στα σπίτια και τα αυτοσχέδια γλέντια έως τις θεατρικές παραστάσεις, τη λογοτεχνική απόλαυση, τον κινηματογράφο και τις συναυλίες κλασικής μουσικής αλλά και τζαζ. Γίνεται όμως λόγος και για την αυξανόμενη αλματωδώς νοσηρότητα του διωκόμενου πληθυσμού, κατάσταση που προκύπτει από την οργανωμένη καταλήστευση των περιουσιών του, την καταναγκαστική εργασία, τη γκετοποίηση και τη γενικότερη ραγαία υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου. Η νοσηρότητα του γκετοποιημένου εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης σχετίζεται οπωσδήποτε και με την ψυχική δυσφορία, την πείνα και την έλλειψη φαρμάκων. Πιο συγκεκριμένα, στις επιστολές κάνουν έντονα την εμφάνισή τους οι κρίσεις πανικού και η γενικευμένη κατάθλιψη ή η αυτοεγκατάλειψη, η φυματίωση και η εξάντληση, ο ίκτερος (ηπατίτιδα;), οι παντοειδείς λοιμώξεις, η ιλαρά, η διάρροια, τα αρθριτικά, οι ρευματισμοί, η περιτονίτιδα, ο τύφος, οι ανεξιχνίαστοι πυρετοί, η ψώρα, ο σταφυλόκοκκος. Επίσης, στις επιστολές διαφαίνονται ο διάχυτος ή έρπων αντισημιτισμός, ο καιροσκοπισμός, τα σχέδια εξαπάτησης και παράνομου πλουτισμού επιτηδείων, οι καταγγελίες και οι προδοσίες, οι οδυνηρές ματαιώσεις διαφυγής στις ιταλοκρατούμενες ζώνες.
DEVIN E. NAAR, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων. Ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη νεότερη Ελλάδα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 400
Σε αντίθεση με τις τρεις προηγούμενες εκδόσεις της σειράς, το βιβλίο του D. Naar, που πρωτοεκδόθηκε στα αγγλικά το 2016, είναι μια συστηματική και εξαντλητική ιστορική μονογραφία που έρχεται να προστεθεί στις θεμελιώδεις έρευνες της Ρένας Μόλχο, της Ρίκας Μπενβενίστε, του Mark Mazower, της Μαρίας Καβάλα και άλλων ιστορικών. Ιδιαίτερη σημασία έχουν τα δυο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, που αφορούν την ανασυγκρότηση της ιστορικής μνήμης της εβραϊκής κοινότητας της πόλης και την καταστροφή του νεκροταφείου της, όπως και ο διεισδυτικός και ευθύβολος επίλογος.
* Ο Γιώργος Κόκκινος είναι ιστορικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
