ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ
ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ, Η ορεσίβια ποιητική μνήμη του Τάσου Πορφύρη. Ο μεταπόλεμος και οι ποιητές της ορεινής ενδοχώρας, εκδόσεις Ύψιλον, σελ. 96
Ατίθασο το θέμα της κριτικής, ειδικά της κριτικής της ποίησης της μεταπολεμικής περιόδου. Σήμερα, είναι λίγες οι κριτικές που μας φαίνονται να έχουν επιτύχει την υποταγή του θέματός τους και να έχουν υπερβεί ελλείψεις που δεν μπορούν να κρυφτούν.
Στο βιβλίο του κριτικού Αλέξη Ζήρα, ο οποίος αναμφισβήτητα έχει ανεβάσει το επίπεδο της γλώσσας και της μεθόδου της κριτικής, μελετάται η εκτός των τειχών ποίηση, η ποίηση της σκληρής, ορεσίβιας, πατρίδας, της Ηπείρου, που όμως ανήκει σε αυτήν μεγάλο μέρος της ποίησής μας. Γιατί ο τόπος αυτός σαν μοίρα επικαθόρισε την ποίηση, και μάλιστα σε εποχές κατατρεγμού όπως ήταν τα χρόνια του τελευταίου πολέμου και μεταπολέμου. Η ποίηση του σημαδεμένου από την ιστορία τόπου, όπως αυτός αναζεί στα 11 βιβλία του Τάσου Πορφύρη (να προσθέσουμε σε αυτά και 2 βιβλία με αφηγήματα) είναι η ποιητική αφορμή να ξαναδεί σε βάθος θέματα που τα είχε εντοπίσει από την εποχή των Μαρτυριών.
Το νέο κοίταγμα επιλέγει οπτικό πεδίο μέσα από το οποίο η κριτική προσέγγιση μοιάζει με ανακάλυψη στοιχείων που δίνουν τις φόρμες και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός μεγάλου μέρους της μεταπολεμικής μας ποίησης. Η κριτική του Ζήρα, χωρίς να απομακρύνεται από την παράδοση (Π. Σπανδωνίδη, Μπ. Κρότσε) και επιλέγοντας τον γόνιμο διάλογο με χειρισμούς της κριτικής των ημερών μας (Π. Ρικέρ), τοποθετείται στο κέντρο της ποίησης, στον κρατήρα της, εκεί όπου αιχμαλωτίζεται το ροϊκό υλικό για να σχηματίσει την φόρμα. Αυτό σημαίνει ότι η κριτική του μέθοδος παρακολουθεί την απόκρυφη διαδικασία του δημιουργού και την ερμηνεύει.
Πράγματι, ξεκινά από τα γενικά χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν έναν ποιητή, από το περιβάλλον, από την καταγωγή, από τα προβλήματα που φέρνει ο χρόνος και από αυτά τα εξωτερικά προχωρεί και εισδύει στις απρόσιτες γωνιές των ονείρων και τις ψυχοβόρων επιθυμιών. Ανακαλύπτει ιζήματα, αποθέσεις του αδιάφορου χρόνου, αλλά και την ζωτική μνήμη ενός ηρωισμού χαρακτηριστικού της Ηπειρωτικής ενδοχώρας, καθώς συνυπάρχει με την οδύνη και την μελαγχολία του μέτοικου της μεγάλης πόλης, του διαρκώς κυνηγημένου από το ανέφικτο όνειρο της επιστροφής.
Πάνω σε αυτό το υφάδι ο Αλέξης Ζήρας τέμνει την λογοτεχνική ιστορία (και θα μπορούσε αυτό το σχήμα να αξιοποιηθεί και στην πεζογραφία) και ανασύρει από τα βάθη της την ταυτότητα που έχει δώσει το στίγμα της στην ελληνική λογοτεχνία. Τα αιχμηρά θέματα που ανασύρει και μελετά ανήκουν σε ένα μεγάλο μέρος της μεταπολεμικής μας παράδοσης και δεν μπορούμε πλέον να συνεχίσουμε να την μελετάμε μέσα από ανέμελες ψυχολογικές αναγνώσεις. Έχουμε να κάνουμε με μια ποιητική της μνήμης για ολόκληρη την μεταπολεμική λογοτεχνία. Μια λογοτεχνία που, αρχικά, μένει ανοιχτή στο γεγονός και στη συνέχεια φτιάχνει τον δικό της, αυτοδύναμο, χώρο, πάντα όμως με αναγνωρίσιμα υλικά.
Η παρουσίαση του τόπου ως στοιχείου που μεταπλάθεται σε ποιητική (γλώσσα και φόρμα) σημαίνει ότι παίρνει χαρακτηριστικά κρυμμένου χρόνου. Μόνο έτσι μπορούμε, σύμφωνα με την κριτική Ζήρα αλλά και την δική μας μελέτη, να λογαριάζουμε τον χώρο (της Ηπείρου) ως τροφοδότη της ποιητικής φαντασίας.
Ξεχωριστή αξία έχουν και οι γραμματολογικές παρατηρήσεις του κριτικού Αλέξη Ζήρα. Το συνηθίζει άλλωστε να επεκτείνει τα θέματά του, όταν ξεκινούν από μια ατομική αφορμή. Έτσι κι εδώ προβαίνει σε παρατηρήσεις που σχετίζονται με γενικότερα γραμματολογικά ζητήματα αλλά και ερμηνευτικά. Αναθεωρεί π.χ. ορολογίες που έφερε η σύγχρονη κριτική. Μία τέτοια συνιστά ο όρος πεδίο, του Πωλ Ρικέρ προς αντικατάσταση του όρου εποχή.
Ο κριτικός επισημαίνει τον αποχρωματισμό από την μεγάλη χρήση του όρου πεδίο και συνδέοντας την εποχή με τα βιώματα προσανατολίζει τη σκέψη μας σε ζητήματα που χρειάζεται ακόμα να σκεφτούμε. Συναφής είναι ο όρος του χρόνου, όταν δεν είναι μια αφηρημένη έννοια αλλά σχετίζεται με πρόσωπα που τους στιγμάτισε ο συγκεκριμένος χρόνος. Μεταπλασμένα τα βιώματα κυκλοφορούν σαν σκιές μέσα στα ποιήματα κι έτσι ο χρόνος, ως αφαίρεση, καταργείται.
Η συμβολή του Αλέξη Ζήρα στη μελέτη της ποίησης είναι δεδομένη. Το βιβλίο για τον Τάσο Πορφύρη τού δίνει το ερέθισμα -και για εμάς την καλή τύχη- για μια γενικότερη γραμματολογική και ερμηνευτική πρόταση πάνω σε επείγοντα ζητήματα του λογοτεχνικού μας παρόντος.
Η Γεωργία Λαδογιάννη είναι καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
