ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΡΑΝΤΙΔΗ
Το 1968 χαρακτηρίζεται συχνά ως ένα annus mirabillis και ως μεταιχμιακό χρονικό σημείο, αφού διαμορφώνεται μια νεανική κουλτούρα και μια νέα φοιτητική πρωτοπορία η οποία παρουσιάζει έναν έντονα ριζοσπαστικοποιημένο χαρακτήρα και αμφισβητεί οτιδήποτε συνδέεται με την καθεστηκυΐα πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική τάξη. Η επίδραση του Μάη του ’68 στη συγκρότηση της ταυτότητας των ευρωπαϊκών φοιτητικών κινημάτων χαρακτηρίζεται από έναν πλουραλισμό και μια σειρά διαφοροποιήσεων από χώρα σε χώρα. Με ποιον τρόπο όμως θα μπορούσαμε να εγγράψουμε την ελληνική εμπειρία μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο και να εντοπίσουμε μια σχετική ανάγνωση των γεγονότων του 1968 από τους Έλληνες φοιτητές, σε μια χρονική περίοδο μάλιστα που η Ελλάδα βρισκόταν ήδη για δεύτερο χρόνο «στον γύψο»;
Μέσα στο πλαίσιο της χούντας των συνταγματαρχών, με δεδομένες τη λογοκρισία, τις συλλήψεις και την ατμόσφαιρα τρομοκρατίας που επικρατούσε, είναι δύσκολο να αναζητηθεί η οποιαδήποτε σύνδεση με τα διεθνή κοινωνικά κινήματα. Αντίθετα όμως, οι ελληνικές φοιτητικές ομαδοποιήσεις που διαμορφώνονται εκείνη την περίοδο, κυρίως στη Δυτική Ευρώπη, αναδεικνύουν τη συμμετοχή των Ελλήνων που βρίσκονταν ήδη στο εξωτερικό ή αναγκάστηκαν να φύγουν από την Ελλάδα μετά την επιβολή της δικτατορίας. Το Παρίσι αποτελεί ένα ξεχωριστό παράδειγμα αναφορικά με την ανάπτυξη των ελληνικών φοιτητικών κοινοτήτων του εξωτερικού. Αφενός, η γαλλική πρωτεύουσα αποτέλεσε την πιο εμβληματική περίπτωση στο ευρύτερα εξεγερσιακό κλίμα στην Ευρώπη. Αφετέρου, είχε δημιουργηθεί εξαρχής μια συνεκτική και πολυάριθμη, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, τοπική κοινότητα Ελλήνων φοιτητών, χάρη στους μακρούς πνευματικούς δεσμούς με την Ελλάδα, που παγιώθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσω του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 αναπτύχθηκε ένας σημαντικός αριθμός ελληνικών φοιτητικών οργανώσεων και συλλογικοτήτων. Η σημαντικότερη και πιο δραστήρια από αυτές ήταν η Ένωσις των εν Παρισίοις Ελλήνων Σπουδαστών ή ΕΠΕΣ (Association des Étudiants Hellènes de Paris/AEHP), ο σύλλογος των Ελλήνων φοιτητών της γαλλικής πρωτεύουσας, ιδρυμένος ήδη από το 1884. Η ΕΠΕΣ αποτέλεσε τη μόνη, επίσημα αναγνωρισμένη από τις γαλλικές αρχές, έκφραση της ελληνικής φοιτητικής κοινότητας σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο. Τα μέλη του συλλόγου παρουσίασαν πλούσια δράση μετά την επιβολή της δικτατορίας, στο επίπεδο των κινήσεων διαμαρτυρίας ενάντια στο καθεστώς και της ενημέρωσης της γαλλικής κοινής γνώμης για την κατάσταση στην Ελλάδα, με την οργάνωση αντιδικτατορικών εκδηλώσεων στο Παρίσι, διαδηλώσεων και φοιτητικών συνεδρίων σε όλη την περίοδο 1967-1974, καθώς και με τη συμμετοχή σε σημαντικά αντιδικτατορικά έντυπα, όπως Ο Αγώνας, το L’Autre Grece και το αμιγώς φοιτητικό περιοδικό Πορεία, επίσημο όργανο του συλλόγου το διάστημα 1967-1972.
Οι Έλληνες φοιτητές στο Παρίσι πήραν γενικότερα θέση στο πλαίσιο των κινηματικών γεγονότων που σημειώθηκαν κατά τη δεκαετία του 1960 μέσω των πολιτικών οργανώσεων στις οποίες συμμετείχαν, αλλά και μέσω του συλλόγου. Μέλη της ΕΠΕΣ συμμετείχαν σε αντιιμπεριαλιστικές εκδηλώσεις (πορείες, διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες), δηλώνοντας την αμέριστη υποστήριξή τους προς τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα σε όλον τον κόσμο. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση δραστηριοποίησης στα γεγονότα του Μάη του ’68 αφορά τη συμμετοχή μελών της φοιτητικής κοινότητας στην πρωτοβουλία για την κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου (Fondation Hellénique) της Διεθνούς Πανεπιστημιούπολης στο Παρίσι (Cite Internationale Universitaire de Paris) στις 22 Μαΐου του 1968. Μεταξύ όσων συμμετείχαν ήταν οι Βένιος Αγγελόπουλος, Αλέκος Γιωτόπουλος, Μάκης Καβουριάρης, Γιώργος Καραμπελιάς, Γιώργος Κουκουλές, Μιχάλης Παπαγιαννάκης, Δημήτρης Σκαρπαλέζος, Άννα Φραγκουδάκη και Νίκος Χατζηνικολάου, οι περισσότεροι μέλη της ΕΠΕΣ.
Η συγκεκριμένη ενέργεια αποτελεί την πιο γνωστή πράξη διαμαρτυρίας των Ελλήνων φοιτητών, αναδεικνύοντας την αλληλεπίδραση των εξελίξεων σε διεθνές επίπεδο με την κατάσταση στο εσωτερικό της Ελλάδας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην είσοδο του Περιπτέρου είχε αναρτηθεί πανό στο οποίο αναγραφόταν παραφρασμένο το σύνθημα του Μάη «Εδώ η φαντασία πήρε την εξουσία», ενώ στις σχετικές ανακοινώσεις παρουσιάστηκε ως «πράξη αντίστασης ενάντια στον ελληνικό φασισμό και συμμετοχής στο γαλλικό λαϊκό κίνημα». Επίσης, με απόφαση του Δ.Σ. της ΕΠΕΣ τέθηκε το αίτημα της ελεύθερης διαχείρισης και διοίκησης του Ελληνικού Περιπτέρου από τους ίδιους τους φοιτητές. Από την άλλη, η ανακήρυξή του ως πρώτου «ελεύθερου ελληνικού εδάφους, προσιτού σ’ όλες τις τάξεις και τις εθνότητες», υπήρξε μια σαφής αναφορά στην αντίσταση ενάντια στη χούντα και στον απελευθερωτικό της χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι η συμμετοχή των φοιτητών στα γεγονότα του Μάη προκάλεσαν ιδιαίτερη αίσθηση και παράλληλα ανησυχία στους υποστηρικτές της δικτατορίας. Ενδεικτική ήταν η απόπειρα του τότε υπευθύνου του γραφείου Τύπου της ελληνικής πρεσβείας στο Παρίσι, Λάκη Ιωαννίδη, για τη διοργάνωση συνεδρίου το 1968, ώστε να διαμορφωθεί κάποιο ρεύμα υποστήριξης της χούντας στον φοιτητικό χώρο, χωρίς όμως να έχει και τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Παρά την ενεργό συμμετοχή στο γενικότερο εξεγερσιακό κλίμα, τα γεγονότα του Μάη δημιούργησαν αμφιθυμικά συναισθήματα στους Έλληνες φοιτητές του Παρισιού. Είναι ενδεικτικό ότι οι μόνες άμεσες αναφορές από την Πορεία αφορούν κυρίως την κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου. Η έλλειψη κειμένων-αναλύσεων σχετικά με τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στο Παρίσι εκείνη την περίοδο θα μπορούσε να ερμηνευτεί με βάση το ότι ο ίδιος ο Μάης του ’68 αντιμετωπίστηκε με κάποιο σκεπτικισμό από μεγάλη μερίδα των Ελλήνων φοιτητών, κυρίως όσων προέρχονταν από το ήδη διασπασμένο Κομμουνιστικό Κόμμα, σε σχέση με τον πολιτικό αντίκτυπο που θα μπορούσε να έχει.
Οι υποστηρικτές του ΚΚΕ προέβαλλαν διάφορες αμφιβολίες για το αν γενικότερα το φοιτητικό σώμα θα μπορούσε μονομερώς να βρεθεί στην πρωτοπορία ενός λαϊκού ξεσηκωμού, επισημαίνοντας οπορτουνιστικές τάσεις σε όσους είχαν συστρατευθεί με το ευρύτερο ρεύμα. Από την άλλη, οι υποστηρικτές της ανανεωτικής πλευράς, που κατείχαν και την πλειοψηφία στην ΕΠΕΣ την περίοδο 1968-1971, διέκριναν την έλλειψη ξεκάθαρου προσανατολισμού. Η Άννα Φραγκουδάκη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια τότε, αναφέρει στον γράφοντα ότι «εξαρχής στο μυαλό μου είχε γίνει μια διάκριση ως προς την επαναστατικότητα του Μαΐου. Είχα συνείδηση, [...] ότι αυτό δεν πάει πουθενά, [...] ότι η αστική τάξη ήξερε να δώσει στην πυρκαγιά το μερίδιό της». Η εσωτερική κατάσταση στην Ελλάδα συχνά ενίσχυε την παραπάνω επιφυλακτικότητα ή υπήρξε αφορμή ώστε η συμμετοχή στα γεγονότα του Μάη να ερμηνευτεί ως συμβολή στον αντιδικτατορικό αγώνα. Όπως τονίζει σε μεταγενέστερο κείμενό του ο Νίκος Χατζηνικολάου, πρόεδρος της ΕΠΕΣ εκείνη την εποχή, «ο Μάης του ’68 υπήρξε για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων φοιτητών ένας χώρος φιλικά διακείμενος προς τον αγώνα κατά της δικτατορίας. Σε αυτό το πνεύμα συμμετείχαμε σε κάθε εκδήλωση του Μάη».
Είναι γεγονός πάντως πως ο γαλλικός Μάης και η κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου τροφοδότησαν τη ριζοσπαστική ρητορική σχετικά με τις δυναμικές ενέργειες και τα μέσα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αντίσταση ενάντια στο καθεστώς. Οι αναφορές στην ένοπλη δράση δημιουργούσαν συχνά αμηχανία στα ηγετικά κλιμάκια της Αριστεράς, κάτι που διαφαινόταν από τη στάση των κομμουνιστών της παλαιότερης γενιάς απέναντι στα δυναμικά αιτήματα των νεολαιΐστικων οργανώσεων. Ο απόηχος των γεγονότων του Μάη ενίσχυσε, σταδιακά, τις νέες δυνάμεις στον φοιτητικό χώρο, όπως το μαοϊκών καταβολών Αγωνιστικό Μέτωπο Ελλήνων Εξωτερικού (ΑΜΕΕ), το οποίο κέρδισε την πλειοψηφία στην ΕΠΕΣ την περίοδο 1971-1974, αλλά και την Αντιφασιστική Αντιιμπεριαλιστική Σπουδαστική Παράταξη (ΑΑΣΠ). Επίσης, σύντομα έκαναν την εμφάνισή τους οργανώσεις που υποστήριζαν την «δυναμική αντίσταση» και την «άμεση δράση», όπως το Κίνημα 29ης Μαΐου και της 20ής Οκτώβρη.
Θα μπορούσαμε να αποτιμήσουμε πολύ συνοπτικά τη σημασία του γαλλικού Μάη για το ελληνικό φοιτητικό κίνημα; Αναμφισβήτητα, οι νέες ιδέες και οι κινηματικές πρακτικές που εκπορεύτηκαν από τη φοιτητική εξέγερση του 1968, παράλληλα με τις αλλαγές που καθημερινά τελούνταν στη Γαλλία, άσκησαν έναν σημαντικό ιδεολογικό ρόλο, επαναπροσδιορίζοντας την πολιτική δράση των Ελλήνων φοιτητών του Παρισιού και μεταβάλλοντας τις μέχρι τότε κατεστημένες τους βεβαιότητες. Επίσης, κατά τη διάρκεια της κατάληψης του Περιπτέρου και στο αμέσως επόμενο διάστημα, διαφάνηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια οι ιδεολογικές αποκλίσεις ανάμεσα στις φοιτητικές πολιτικές οργανώσεις στο Παρίσι. Με αυτόν τον τρόπο αναδείχθηκαν τάσεις που προϋπήρχαν ήδη από τη διάσπαση του ΚΚΕ και ενισχύθηκαν σημαντικά από το καλοκαίρι του ίδιου έτους, αποτελώντας μια νέα ψηφίδα στο ευρύτερο μωσαϊκό της ελληνικής Αριστεράς κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, αλλά και της μεταπολίτευσης.
Ο Αντώνης Σαραντίδης είναι ιστορικός
