Οι επαναστάτες είναι δημιουργοί. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι καλλιτέχνες - δημιουργοί. Όπως ο ζωγράφος πάνω σε έναν καμβά αποτυπώνει μια ονειρική ουτοπία, έτσι και οι επαναστάτες καταθέτουν τη δική τους ουτοπία, κοινωνική ή εθνική, πάνω στον καμβά της πραγματικότητας της εποχής τους.
Σε περιόδους επαναστατικής έξαρσης, εκείνοι οι δημιουργοί καλλιτέχνες που συντάσσονται και υπηρετούν μια επανάσταση είναι διπλά καλλιτέχνες και επαναστάτες. Συμμετέχουν με ενθουσιασμό και ορμή στα τεκταινόμενα, μην υπολογίζοντας ισορροπίες και αντίρροπες δυνάμεις μέσα στο επαναστατικό εγχείρημα, αγνοώντας τις συνέπειες των όποιων επιλογών τους.
Ο Ρωσοεβραίος Μαρκ Σαγκάλ πήρε ενεργό μέρος στη θεμελίωση του πρώτου εργατικού κράτους με την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Ο διορισμένος από τον Λένιν επίτροπος για τον πολιτισμό Ανατόλι Λουνατσάρσκι, παλιός γνώριμός του από το Παρίσι, τον διορίζει επίτροπο καλών τεχνών στο Βιτέμπσκ. Συμμετέχει στην ίδρυση του Ινστιτούτου Λαϊκής Τέχνης και γίνεται διευθυντής του, παρέχοντας δωρεάν καλλιτεχνική εκπαίδευση σε όλους όσοι ενδιαφέρονται, ανεξαρτήτως ηλικίας και προέλευσης, δημιουργώντας ένα ενθουσιώδες κλίμα απόλυτης ελευθερίας ως προς την έκφραση.
Οι επαναστάσεις όμως, όταν γίνονται καθεστώς, καλούνται να καλύψουν ανάγκες και σχεδιασμού , και ενίοτε, δεν εμπεριέχουν ευαισθησίες όσον αφορά τις αρχικές ουτοπίες. Το στοιχείο της φαντασίας λοιπόν ήταν εκείνο που σε καλλιτεχνικό - ιδεολογικό επίπεδο βάρυνε τη θέση του Σαγκάλ στη νέα σοβιετική πραγματικότητα που απαιτούσε από τους δημιουργούς να κινούνται στα πλαίσια ενός παραδοσιακού ρεαλισμού με κοινωνικό απαραιτήτως μήνυμα. Σε τέτοιες στιγμές έτοιμοι είναι φίλοι και σύντροφοι να καλύψουν το κενό. Ο συνοδοιπόρος του ζωγράφος και θεωρητικός Καζιμίρ Μαλέβιτς, πρωτοπόρος της γεωμετρικής αφηρημένης τέχνης, μαζί με τον φωτογράφο και αρχιτέκτονα Λαζάρ Λισίτσκι, τον απομακρύνουν από το Ινστιτούτο.
Ο Σαγκάλ απογοητευμένος καταφεύγει στη Μόσχα, όπου φιλοτεχνεί σκηνικά για το Εβραϊκό Κρατικό Θέατρο. Από εκεί μετακινείται στο Βερολίνο, για να καταλήξει στο Παρίσι. Μια σπουδαία καριέρα αρχίζει να ανοίγεται εδώ για τον επαναστάτη που οι σύντροφοί του τον έδιωξαν από κοντά τους γιατί δεν χώραγε πια στο όραμα που είχε αρχίσει να στενεύει. Μαζί με την καλλιτεχνική επιτυχία όμως έρχονται και τα προβλήματα. Με τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας με τη Γερμανία κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς στη Μασσαλία. Με παρέμβαση των Aμερικανών και χάρη στη φήμη του φεύγει για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου εργάζεται ως σκηνογράφος. Με το τέλος του πολέμου επιστρέφει στο Παρίσι, όπου ακολουθεί μια θριαμβευτική καριέρα.
Στο έργο του κυριαρχεί το στοιχείο της φαντασίας, με θέματα που, παρ' ότι χαρακτηρίζονται ως «αβέβαιης ταυτότητας», παραπέμπουν στη ζωή της ρωσικής επαρχίας. Οι παιδικές του μνήμες, μπολιασμένες από το στοιχείο του μοντερνισμού, συνετέλεσαν στη δημιουργία της δικής του απόλυτα προσωπικής καλλιτεχνικής ταυτότητας. Το λαϊκό στοιχείο είναι παρόν, παρ' ότι οι παλιοί του σύντροφοι αδυνατούσαν να το αντιληφθούν.
Όμως ο χρόνος που περνά βοηθάει να βλέπουν οι κατοπινές γενιές τα πράγματα με ψυχραιμία, να τα βλέπουν από μιαν απόσταση δημιουργική και μεγαλόψυχη. Οι «διώκτες» του Σαγκάλ στην επαναστατημένη Ρωσία (Μαλέβιτς και Λισίτσκι) δεν ήταν δεύτερης κατηγορίας καλλιτέχνες. Ήταν σπουδαίοι δημιουργοί και αναμφισβήτητα εκτιμούσαν αυτό καθ' αυτό το έργο του. Φαίνεται όμως πως καμιά φορά η πολιτική μυωπία, καθώς και τα μικρά και ανθρώπινα παίρνουν στον λαιμό τους και σημαντικούς δημιουργούς.
Αυτή την εποχή, λοιπόν, στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι, συναντώνται τρεις εμβληματικές μορφές της ρωσικής πρωτοπορίας. Να λοιπόν που ξαναβρίσκονται μαζί μέσω των έργων τους ο Σαγκάλ, ο Μαλέβιτς και ο Λισίστσι.
Δεν ξέρω αν σε κάποια διάσταση οι τρεις καλλιτέχνες απολαμβάνουν την έκθεσή τους, πιστεύω όμως πως θα συμφωνούν ότι τα μικρά και ανθρώπινα δημιουργούν καταστάσεις αχρείαστες, που, αν έχουν κάποια αξία, θα είναι μόνον ως παραδείγματα προς αποφυγήν...
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής Περιφέρειας Αττικής
