ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΑΝΤΖΕΛΗ
Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι ρέκτης των παρεκβάσεων. Σε ένα μόνο διήγημά του βρίσκει κανείς δύο ή τρεις απ' αυτές, σύντομες και μάλλον δειλές. Μία όμως από αυτές, όχι την πρώτη, θεωρεί μάλιστα, επειδή έχουν προηγηθεί μία ή δύο, πως πρέπει να την αιτιολογήσει. Κανένας εραστής των παρεκβάσεων δεν θα σκεφτόταν ποτέ να κάνει κάτι τέτοιο. Ωστόσο, θα επικροτούσε τη συγκεκριμένη αιτιολόγηση του Παπαδιαμάντη: επειδή προσεχώς έχω γενέθλια.
Επειδή λοιπόν προσεχώς έχει γενέθλια, αποφασίσαμε κι εμείς να ασχοληθούμε με κάτι που τον αφορά. Θα μου αντιτείνετε, πως όλοι έχουν προσεχώς, πλην αυτών που έχουν σήμερα, γενέθλια. Γιατί τότε η ασχολία μου με κάτι να αφορά τον Παπαδιαμάντη, και όχι με κάποιον από εσάς για παράδειγμα; Διότι έτσι, όπως εσείς το μαθαίνετε μόλις τώρα από εμένα, έτσι το έμαθα κι εγώ από αυτόν, ότι ο καθένας έχει προσεχώς γενέθλια. Συνεπώς; Δεν έχετε παρά να αποδεχθείτε το αμάχητον του επιχειρήματός μου. Του η προσεχώς εορτασθησομένη γενέθλιος ημέρα μικρόν αριστούργημα, Ο έρωτας στα χιόνια, μετέφρασαν στα αγγλικά η J. Goggin και ο Z. Lorenzatos και εξέδωσαν σε δίγλωσση έκδοση οι εκδόσεις Δόμος.
Ο, όπως μας εκθέτει πειστικά ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, χωρίς τη σύμπραξή του αντί του Φώτη Κόντογλου στην έδρα του καθηγουμένου του φαιοελληνοορθόδοξου Τάγματος φίλων του Παπαδιαμάντη εγκατασταθείς, αείμνηστος Ζήσιμος Λορεντζάτος, προσπάθησε, όπως γράφει ο ίδιος στη Note της προαναφερθείσας μετάφρασης (δες. σ. 9), να βοηθήσει την Janet Goggin κατά τη μετάφραση. Και βοήθησε με όλη την αγάπη που χαρακτηρίζει κάθε μέλος του εκλεκτού κύκλου φίλων και εραστών της τέχνης του Σκιαθίτη. Διότι, ως γνωστόν, η αγάπη και όρη μεταθέτει. Εμείς θα δείξουμε μερικά που αντιστάθηκαν. Όπως εκείνο το "έρωντας", το οποίο διά της απόδοσής του ως "love-boy", δεν αντιστάθηκε μεν στην επιταγή της ρίμας αλλά ωστόσο σε εκείνην της πιστότητας. Οι μεταφραστές αποδίδουν το "Διότι τοιούτον πράγμα ήτο· μυλωνού εργαζόμενη με την χείρα, γυρίζουσα τον χειρόμυλον" ως "Because that's what she was: miller's wife, working by hand, turning the handmill" (σ. 14ε.) - χωρίς εδώ το "μυλωνούς" να λέει, πέραν του επαγγέλματος της ίδιας της Πολυλογούς, τίποτα για το επάγγελμα του άντρα της και δη ότι αυτός είναι μυλωνάς και αυτή, ως εκ τούτου, γυναίκα μυλωνά, miller's wife, ενώ ό,τι ακολουθεί επεξηγεί χωρίς να αφήνει αμφιβολίες πως η ίδια ως μυλωνού δεν είναι γυναίκα μυλωνά, αλλά "μυλωνού εργαζόμενη με την χείρα, γυρίζουσα τον χειρόμυλον".
Για το επάγγελμα του άντρα της δεν μας λέει ο Παπαδιαμάντης πως ήταν μυλωνάς, δεν μας λέει τίποτα. Παραβλέπουν στη συνέχεια οι μεταφραστές γένη -όχι γραμματικά γένη, αλλά γένη χειμαζομένων πτηνών-, όπως αυτό του κότσυφα. "Οι κηρομύται οι γλυκείς" δεν είναι "the sweet blackbirds", δηλαδή τα γλυκά κοτσύφια εν γένει, αλλά τα γλυκά κοτσύφια με κέρινο, δηλαδή κίτρινο, ράμφος, τουτέστιν τα αρσενικού γένους κοτσύφια (σ.20ε.). Επίσης, παραστάτες θηρών εξαφανίζονται (σ.23ε.) και επανεμφανίζονται (σ.26ε.) στην αγγλική μετάφραση.
Ο μη ελληνόφωνος αναγνώστης της αγγλικής μετάφρασης μένει με την απορία πώς κι οι Έλληνες δεν έχουν, όπως οι αγγλοσάξονες, ένα μέτρο μέτρησης ύψους, πολλαπλάσιο του αγγλικού hand (παλάμη), π.χ. την πιθαμή, και αναγκάζονται να μετρούν ένα δεδομένο μέγεθος ύψους, πολλαπλάσιου της πιθαμής, π.χ. ένα μέγεθος ύψους δυο πιθαμών, με μέτρο ένα μέτρο το οποίο είναι υποπολλαπλάσιο της πιθαμής, συγκεκριμένα την παλάμη. Μήπως την απορία τους λύνει ίσως το ότι προς στιγμήν οι μεταφραστές ξέχασαν πώς λέγεται η πιθανή στα αγγλικά; Έτσι το "δυο πιθαμάς" αποδίδεται ως "four hands" (σ.28ε.).
Φροντίζουν επίσης οι μεταφραστές, απρόκλητα, δηλαδή χωρίς να υπάρχει κάτι σχετικό στο ελληνικό κείμενο, να μάθουν οι αγγλοσάξονες ή τέλος πάντων οι γνώστες της αγγλικής αναγνώστες, ότι, όπως στις χώρες τους, έτσι και στην Ελλάδα, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά και Φώτα πέφτουν όλα κοντά-κοντά, διότι -πού ξέρεις;-, όπως λένε και οι σύμμαχοι και φίλοι Γερμανοί, "άλλες χώρες, άλλα ήθη και έθιμα". Και ποιος τους διαβεβαιώνει πως μια αυτές τις γιορτές που στις χώρες τους πέφτουν κοντά-κοντά στους μήνες Δεκέμβριο - Ιανουάριο, στην Ελλάδα δεν πέφτει σε έναν μήνα της άνοιξης, όπως το Πάσχα, ή του καλοκαιριού, όπως ο Δεκαπενταύγουστος και το ferragosto στην Ιταλία. Έτσι λοιπόν αποδίδουν το "Χριστούγεννα, Άις Βασίλης, Φώτα, παραμοναί" ως "Christmas, New Year, Epiphany, all close by" (σ.26ε). Το πώς τις λένε οι αγγλοσάξονες τις παραμονές παραμένει το μικρό τους μυστικό.
Στη Note του, η οποία εισάγει στο ελληνικό κείμενο και στη μετάφραση, ο Λορεντζάτος, μια και το θέμα του μικρού αφηγήματος του Παπαδιαμάντη είναι "the tragedy of man's loneliness" στα χιόνια (σ.9), αναφέρεται σε δύο ακόμη ιστορίες με χιόνια και τραγική μοναξιά του άνδρα: Στους Νεκρούς του Τζόυς και στη Θλίψη του Τσέχωφ. Πρόκειται προφανώς για μια πρόσκληση συνεισφοράς. Η μηδαμινότητά μου συνεισφέρει με την παραπομπή στο διήγημα του Τολστόι Άρχοντας και δούλος -καίτοι εδώ ο ρόλος της μοναξιάς του άντρα υπολείπεται εκείνου του χιονιού- αν και μπορεί να δει κανείς τον δούλο και ως ό,τι πράγματι είναι, δηλαδή ως πράγμα, οπότε η ισορροπία αποκαθίσταται.
Οι ειδικοί, δηλαδή οι της συγκριτικής λογοτεχνικής κριτικής, οφείλουν να διερευνήσουν τη σχετική λογοτεχνική παραγωγή και ειδικά τη λογοτεχνική παραγωγή λαών με πρόσφορες για το ζήτημά μας κλιματολογικές συνθήκες, και να ανασύρουν ό,τι αξίζει από της προαναφερθείσης απόψεως να συγκριθεί κριτικά-παραγωγικά με το μικρό αριστούργημα του Σκιαθίτη, στην αγγλική μετάφραση του οποίου οφείλουν την αποκάλυψη αυτών των νέων, πολλά υποσχόμενων ερευνητικών οριζόντων, και επί τη ευκαιρία να μας διαφωτίσουν και πώς λένε οι Άγγλοι την πιθαμή και την ημέρα που προηγείται μιας εορτής, καθώς επίσης και αν μια ελληνική πιθαμή της εποχής του Παπαδιαμάντη αντιστοιχεί πράγματι σε δύο σημερινές αγγλοσαξονικές παλάμες. Κι όλα αυτά συνεπεία μόνον μιας μετάφρασης που έγινε, και δεν μπορούσε να γίνει, παρά μόνο από αγάπη για τον Παπαδιαμάντη - εκείνην, στην οποία αναφερθήκαμε αρχίζοντας αυτό το σημείωμα. Και, ει δυνατόν, όλα αυτά χωρίς πολλή αγάπη για τον Παπαδιαμάντη. Διότι, όπως πιθανότητα θα επιθυμούσε να μας μηνύσει από εκεί που βρίσκεται, αν μπορούσε: Μη μ’ αγαπάτε πάρα πολύ, Την τελευταία φορά που μ’ αγάπησαν δεν απήλαυσα καμία αβρότητα.
Ο Γιώργος Αντζελής είναι μεταφραστής
