ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΣ, Φιλοθέου πάρεργα, πρώτη έκδοση στα Νέα ελληνικά, μτφρ. Διονύσης Χατζόπουλος, για την παράσταση του Φεστιβάλ Θεατρικό Αναλόγιο, σε δραματουργική επεξεργασία - διαδασκαλία Σίσσυς Παθανανασίου και Σπύρου Βραχωρίτη, Αθήνα 2017
ΤΟΥ ΖΑΚ ΜΠΟΥΣΑΡ
Μνήμη Αικατερίνης Κουμαριανού
Όταν τα Φιλοθέου Πάρεργα βλέπουν το φως της δημοσιότητας στα 1800 ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός έχει ήδη φτάσει στην ακμή του1. Ο επιμελητής της έκδοσης Γρηγόριος Κωνσταντάς έχει δημοσιεύσει μαζί με τον Δανιήλ Φιλιππίδη τη Νεωτερική Γεωγραφία (1791)2· ο Καταρτζής έχει γράψει τα δοκίμιά του· ο Μοισιόδακας έχει εκδώσει είκοσι χρόνια πριν την Απολογία του και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης το Συνταγμάτιον Νομικόν· ο Ρήγας Βελεστινλής έχει τυπώσει τα επαναστατικά του φυλλάδια και τη Χάρτα του· ο Κοραής που κυκλοφορεί τότε το Άσμα πολεμιστήριον μεταφράζει τον Beccaria· ο Ψαλίδας λίγα χρόνια πριν είχε εξαπολύσει τα Καλοκινήματά του εναντίον του Βούλγαρη.
Στον πρόλογό του ο Κωνσταντάς εξαίρει τη σημασία και την επικαιρότητα των Φιλοθέου Παρέργων, παρόλο που "ἱστορία τίς ἐστι πεπλασμένη μὲν καὶ μυθώδης, οὐκ ἐλάσσω δ᾽ ἀληθοῦς καὶ ὑφεστώσης τὴν ὄνησιν παρεχομένη". Το κείμενο παραμένει επίκαιρο: παρουσιάζει μια πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα που ισχύει ακόμα και εκθέτει γεγονότα "χρήσιμα καὶ ἀναγκαῖα ἡμῖν γε τοῖς τὸ βάρβαρον τῆς Εὐρώπης οἰκοῦσι μέρος"3.
Η σελίδα τίτλου των Φιλοθέου Παρέργων δεν πληροφορεί τον αναγνώστη για την πατρότητα του έργου. Επιθυμώντας να προσδιορίσει την ταυτότητα του συγγραφέα, ο Κωνσταντάς συμβουλεύτηκε στο Βουκουρέστι κάποιους εμπειρογνώμονες που του επιβεβαίωσαν ότι πρόκειται πράγματι για τον γιο του Εξαπορρήτων τον ηγεμόνα Νικόλαο Μαυροκορδάτο, που συνέταξε και το Περί Καθηκόντων4.
Εάν σύμφωνα με τον χρόνο έκδοσης το πόνημα του Νικόλαου μοιάζει να ανήκει στο Διαφωτισμό, ο χρόνος συγγραφής5 μας πείθει πως πρέπει να το κατατάξουμε σε προηγούμενη εποχή, αφού o Μαυροκορδάτος συνέταξε το κείμενό του μετά την απαγωγή του τον Νοέμβριο του 1716, όντας όμηρος στην Τρανσυλβανία. Μπορούμε εύλογα να πιστέψουμε ότι άρχισε να το γράφει στα 1717, δηλαδή πριν από ακριβώς τριακόσια χρόνια.
Ο Κωνσταντάς διευκρινίζει ακριβέστερα στον πρόλογό του ποια ήταν η συμβολή του Νικόλαου: έπαιξε σημαντικό ρόλο στη Δημοκρατία των Γραμμάτων, παίρνοντας θέση και στην περίφημη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων που μαινόταν τότε στη Δυτική Ευρώπη· όπως γράφει χαρακτηριστικά ο πρώτος επιμελητής και εκδότης του έργου: "βίβλους καὶ βίους σοφῶν ἀνδρῶν ἀρχαίων τε καὶ νεωτέρων ἀνακρίνει"6.
Τα Φιλοθέου Πάρεργα αποτελούν την κυριότερη πηγή για το θέμα μας. Άλλα χρήσιμα τεκμήρια απορρέουν επίσης από την αλληλογραφία του ηγεμόνα με τον πολυγράφο του Άμστερνταμ Jean Le Clerc7. Σε ένα γράμμα του 1723 ένας γραμματέας του Νικόλαου Stephanus Bergler σημειώνει: "Pour la connoissance des livres S. A. parcourt tous les journaux, mais vos Bibliotheques avec plus d'application"8. Ο Le Clerc υπήρξε ένας "εκδότη[ς] του περίφημου περιοδικού του πρώιμου Διαφωτισμού Nouvelles de la République des Lettres"9. Το περιοδικό αυτό ιδρύθηκε από τον Pierre Bayle στα 1684. Ο χαλκέντερος Le Clerc ίδρυσε και εξέδωσε ο ίδιος τρια περιοδικά: την Bibliothèque universelle et historique, σε 26 τόμους, 1686 με 1693· την Bibliothèque choisie, σε 28 τόμους, 1703 με 1713· την Bibliothèque ancienne et moderne, σε 29 τόμους, 1714 με 172710. Όλα τα περιοδικά αυτά δημοσιεύονταν στα γαλλικά στο Άμστερνταμ. Είχε δίκιο ο Jonathan Israel όταν επέστησε την προσοχή των ερευνητών στην εξέχουσα θέση της Ολλανδικής Δημοκρατίας για την ευρωπαϊκή διακίνηση ιδεών και βιβλίων κατά τον Πρώιμο Διαφωτισμό11.
Άλλη σημαντική πηγή πληροφοριών για την ανάμειξη του Νικόλαου στη Διαμάχη είναι το πρόχειρο μιας επιστολής του γιου του Σκαρλάτου, το οποίο δημοσίευσε η Cornelia Papacostea-Danielopolu: μας παρέχει πολύτιμες μαρτυρίες σχετικά με τα βιβλία που διαβάζονταν γύρω στα 1720 στον κύκλο των Μαυροκορδάτων12. Ο νεαρός Σκαρλάτος όταν θέλει να ενημερωθεί για ένα βιβλίο εκμυστηρεύεται στον αντεπιστολέα του ότι συμβουλεύεται τα περιοδικά Journal des sçavans και Nouvelles de la République des Lettres και διαβάζοντας τις βιβλιοκρισίες και περιλήψεις σχηματίζει μια δική του γνώμη.
Ο Γάλλος ιστορικός Marc Fumaroli έχει διερευνήσει εξονυχιστικά τo ζήτημα της γαλλικής Διαμάχης: ανιχνεύοντας την προϊστορία του φαινομένου, βρίσκει τα πρώτα προανακρούσματα στην πραγματεία του Trajano Boccalini, Ragguagli di Parnasso (1612) και το πόνημα Comentarii sopra Cornelio Tacito (1677)13. Ο Ιταλός λόγιος επικροτεί το ελεύθερο πνεύμα και τη διαύγεια των Αρχαίων, αλλά παραμένει αποφασιστικά μοντέρνος. Στο γράμμα του ο Σκαρλάτος γράφει: "Ο Μποκαλίνης φαίνεται πῶς νὰ ήτον ένας νους πολλά υψηλός και εις τα πολιτικά και εις είδησιν των βιβλίων, νοήματα πολλά υψηλά περιέχονται και εις τα ρακβάλιά του και εις τας εξηγήσεις οποῦ κάμνει εις τον Τάτζιτον"14.
Ο Νικόλαος ως προσεκτικός αναγνώστης πολιτικών έργων κατακρίνει στα Φιλοθέου Πάρεργα τον "μοντέρνο" Μακιαβέλι που υπέδειξε καινούριους τρόπους παραπλάνησης του λαού επιπλέον από αυτές που ανέφερε ο Αριστοτέλης15. Ο Νικόλαος προτιμούσε τον Πλάτωνα, όπως ξέρουμε, γι’ αυτό και δια στόματος του Ιταλού περιηγητή πλέκει το εγκώμιο των δύο νεοπλατωνιστών της Αναγέννησης Marsilio Ficino και Pico della Mirandola, ως νεώτερων υποστηρικτών του αρχαίου φιλοσόφου16.
Ο Fumaroli εκτιμώντας τη συμμετοχή των Άγγλων στη Διαμάχη παρατηρεί ότι στα 1623 δημοσιεύεται στο Παρίσι η λατινική μετάφραση του Of the Advancement of Learning του Francis Bacon όπου αποδεικνύεται περίτρανα η ανωτερότητα της νεώτερης επιστήμης. Το επιβεβαιώνει η Reesing: "ένα βιβλίο που δημοσιεύεται στα αγγλικά μεταφράζεται στα λατινικά για να γίνει προσιτό στους ξένους λογίους· [...] μόνο οι γαλλικές μεταφράσεις απευθύνονται σε όλους τους πολίτες της ευρύτερης Δημοκρατίας των Γραμμάτων"17. Λίγο αργότερα ο περιηγητής Alexander Drummond θα γράψει για κάποιον: "αν και δεν ξέρει καθόλου αγγλικά, εν τούτοις έχει διαβάσει προσεκτικά όλους τους Άγγλους φιλοσόφους που έχουν μεταφραστεί ιταλικά, λατινικά και γαλλικά"18. Η άποψη αυτή ισχύει για τον Νικόλαο που, χωρίς να ξέρει αγγλικά, αναφέρει με θαυμασμό τους Άγγλους Hobbes και Francis Bacon. Ο Νικόλαος άρχισε νωρίς να μελετάει τον Bacon, πριν ακόμα να διοριστεί στη Μολδαβία· αντέγραφε παραγράφους του Bacon στα λατινικά και τις σχολίαζε στα ελληνικά19. Δεν παύει να επαινεί του τελευταίου "τὴν ἀγχίνοιαν, τὴν εὕρεσιν, τὴν φρόνησιν, τὸ βάθος, τὴν κρίσιν, τὴν μεγαλόνοιαν, τὴν πολυμάθειαν, κ.λπ."20. Ο Βακῶνος, όπως τον αποκαλεί, εμφανίζεται ως υπέρμαχος της νέας επιστήμης, αφού εράνισε "τῶν Πάλαι καὶ τῶν Νεωτέρων ... τὰ ἄνθη". Όσο για τον Hobbes, ο Νικόλαος παραπέμπει στα πονήματά του όπου μιλάει για την αθανασία της ψυχής μεγάλων ανδρών21. O γραμματέας του Antoine Épis γράφει στον Le Clerc: "Mon Prince fait une grand'estime de tous les savans d'Angleterre"22.
Στη βιβλιοθήκη του ο Νικόλαος είχε πιθανώς στα λατινικά το έργο του Newton Philosophiae naturalis principia mathematica, Άμστερνταμ, 1714, και στα γαλλικά το έργο του Locke Traité de l'origine du Gouvernement Civil, Άμστερνταμ, 169123. Αλλά ήδη από το 1688 ο Le Clerc είχε δημοσιεύσει σε ένα περιοδικό του ένα μεγάλο απόσπασμα από το "Essai philosophique concernant l'entendement", δύο χρόνια πριν από την αγγλική έκδοση24.
Η πιο διάσημη φιλολογική διένεξη ανάμεσα στους Άγγλους λογίους της εποχής αφορά τις επιστολές του Φαλάριδος: πρώτα ο William Temple δημοσιεύει το δοκίμιο Essay upon Ancient and Modern Learning, όπου διατύπωσε την εξής γνώμη: "νομίζω ότι οι επιστολές του Φάλαρι έχουν περισσότερη ευγένεια, περισσότερο πνεύμα, μεγαλύτερη δύναμη εξυπνάδας και ευφυΐας από όσες έχω δει στα αρχαία ή στα νεώτερα χρόνια"25. Ο δεινός φιλόλογος Richard Bentley ανασκεύασε τους ισχυρισμούς του Temple και της παρέας του, πρώτα σε παράρτημα του πονήματος του William Wotton, Reflections upon Ancient and Modern Learning (1697) και ύστερα στη δική του πραγματεία Dissertation upon the Epistles of Phalaris (1697· δεύτερη έκδοση 1699): σε εμπεριστατωμένη διατριβή που απαριθμεί κάπου 670 σελίδες αποδεικνύει πειστικά την πλαστογραφία των επιστολών, οι οποίες συντάχτηκαν αιώνες μετά το θάνατο του τυράννου του Ακράγαντα, και μάλιστα στη "νέα αττική" διάλεκτο. Η υποδειγματική πραγματεία του Bentley σχολιάστηκε λεπτομερώς στα περισσότερα γαλλόφωνα περιοδικά της εποχής26. Ο Rudolf Pfeiffer συμπεραίνει λέγοντας ότι "Η πραγματεία του Bentley για τις επιστολές του Φάλαρι είναι το πιο εκπληκτικό προϊόν της ‘Querelle des anciens et modernes’"27.
Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος θα συνέλαβε την υπόθεση των επιστολών του Φάλαρι σαν μια ελκυστική πρόκληση, προκειμένου να δείξει τη αρχαιογνωσία και την ελληνομάθειά του. Τα συμπεράσματα του Bentley τον παρακίνησαν να συντάξει με τη σειρά του επιστολές ως ρητορικά γυμνάσματα "in lingua græca literali" που τη χειριζόταν με δεξιοτεχνία. Αλλά πέρα από το γλαφυρό και αρχαιοπρεπές ύφος που του αναγνώρισαν οι Ευρωπαίοι αναγνώστες του Περί Καθηκόντων, ο Νικόλαος άδραξε την ευκαιρία να εκθέσει την άποψή του για την έλλογη απολυταρχία. Μια βιβλιοκρισία δημοσιευμένη στα Acta Eruditorum της Λειψίας, στα 1722, διευκρινίζει ότι ανάμεσα στα έργα του ηγεμόνα "sunt epistolæ Phalarideæ, ad Phalaridis modum compositæ, sed sanioribus Philosophiæ præceptis refertæ"28. Σώζονται έξι γράμματα σε ένα χειρόγραφο που βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας με τον τίτλο: Ἰωάννου Νικολάου Ἀλεξάνδρου τοῦ ὑψηλοτάτου καὶ σοφωτάτου ἡγεμόνος πάσης Οὐγγροβλαχίας ἐπιστολαί τινες κατὰ μίμησιν τῶν τοῦ Φαλάριδος. Παραπέμπω στη δημοσίευση που έκανα στο ρουμανικό περιοδικό Revue des Études Sud-Est Européennes, στα 197529.
Όταν σκεφτόμαστε τη Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων, ο νους μας πηγαίνει αμέσως στην ένδοξη βασιλεία του Λουδοβίκου XIV η οποία είχε την αξίωση να πιστεύει ότι ξεπερνάει στις τέχνες, στη λογοτεχνία και στις επιστήμες όλες τις εποχές, αρχαίες και νεώτερες. Ο Fumaroli στο βιβλίο του La Querelle des Anciens et des Modernes ανάγει την έναρξη της Διαμάχης στο πέρασμα από τα λατινικά στα γαλλικά, δηλαδή στα βασικά έργα του Montaigne και του Καρτέσιου: πράγματι ο Montaigne [1533-1592] που μεγάλωσε με τα λατινικά ως μητρική γλώσσα, συνέταξε τα Essais στα γαλλικά, και τα δημοσίευσε μεταξύ 1580 και 1588, ένα βιβλίο που διαβάστηκε πάρα πολύ στον XVII και XVIII αιώνα. Από την άλλη ο Καρτέσιος [1596-1650] ενσαρκώνει την ιστορική ρήξη με την παράδοση της Δημοκρατίας των Γραμμάτων30 δημοσιεύοντας το Discours de la méthode στα γαλλικά (1637), ενώ επιστημονικές του πραγματείες, όπως οι Meditationes de prima Philosophia (1641), δημοσιεύτηκαν στη γλώσσα της λογιοσύνης. [...]
Σίγουρα η Διαμάχη των Αρχαίων και των Νεωτέρων δεν εντάσσεται στον καθαυτό Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος εκφράζει ακόμα την έλλογη απολυταρχία· ο βοεβόδας κινείται ανάμεσα στον βασιλιά - ήλιο Λουδοβίκο XIV και τον σουλτάνο Αχμέτ Γ´, στον οποίον παρέμεινε πιστός υποτελής σε όλη του τη ζωή.
Η οικογενειακή παράδοση τού είχε κληροδοτήσει ένα λόγιο περιβάλλον όπου οι γνώσεις βασίζονταν στις ανθρώπινες ανταλλαγές και στην παιδεία μέσω των βιβλίων, και θεωρούνταν βασικές πηγές της σωφροσύνης. Δεν ήταν μόνο η άπληστη περιέργεια που παρακινούσε τον Νικόλαο να μαζεύει βιβλία ώσπου να γίνει συλλέκτης και κτήτορας βιβλιοθηκών· η παιδεία δωρίζει στον άνθρωπο την ελευθερία σκέψεως. Ως λόγιος ηγεμόνας και ιδρυτής μιας δυναστείας γνώριζε ότι τα βιβλία διαμορφώνουν τον κριτικό νου και εξοπλίζουν τον πολιτικό άνδρα με εγκυκλοπαιδικές γνώσεις απαραίτητες για τον αιώνα που ζει. Φρόντισε να εμφυσήσει στα παιδιά του την αγάπη του των γραμμάτων, αρχαίων και νεωτέρων. Ο γιος του Σκαρλάτος στο γράμμα που αναφέραμε μνημονεύει τη σπουδαία εγκυκλοπαίδεια του Sieur De Chevigny, La Science des personnes de la cour, de l'épée et de la robe, ως θεμελιακό έργο για τη μόρφωση του honnête homme31.
Την πολιτική και πολιτισμική μεταρρύθμιση που εφάρμοσε ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες την εισήγαγε ο πατέρας του Νικόλαος εδραιώνοντας τις αρχές του Πρώιμου Διαφωτισμού στον ελληνισμό, όπως σωστά το ανέφερε ο Israel στο βιβλίο του Enlightenment Contested32.
* Ολόκληρο το κείμενο, μαζί με τις βιβλιογραφικές παραπομπές του, δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και στο blog των "Αναγνώσεων"
Ο Ζακ Μπουσάρ είναι καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας και διευθυντής του Κέντρου Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ
1 Φιλοθέου Πάρεργα, Νῦν πρῶτον τυπωθέντα, Ἐν Βιέννῃ τῆς Αὐστρίας, Παρὰ τῷ Φράντζ Ἀντωνίῳ Σχραίμβλ, 1800.
2 Για τον Γρηγόριο Κωνσταντά: Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορικά Φροντίσματα Α´ - Ο Διαφωτισμός και το κορύφωμά του, εκδ. φροντίδα Πόπη Πολέμη, Αθήνα, Πορεία, 1992, σ. 87-96. Πρβλ. Αικατερίνη Κουμαριανού, Η Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων, Βιέννη 1791, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτη, 2011.
3 Νέα έκδ.: Nicolas Mavrocordatos, Les Loisirs de Philothée, texte établi, traduit et commenté par Jacques Bouchard, Avant-propos de C.Th. Dimaras, Αθήνα-Μοντρεάλ, Association pour l’étude des Lumières en Grèce - Les Presses de l’Université de Montréal, 1989, σ. 68. [ΦΠ]
4 Προφανώς ο Κωνσταντάς δεν είχε υπόψη του τις σύγχρονες του συγγραφέα μνείες: Bibliothèque Ancienne et Moderne (1721, σ. 91), Giornale de' Letterati d'Italia (1721, σ. 516), Acta Eruditorum (1722, σ. 333), κλπ.
5 Καίρια διευκρίνιση του Άλκη Αγγέλου, "Δοκιμές για απογραφή και αποτίμηση της Νεοελληνικής Γραμματείας στην Ευρυχωρία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού", Των Φώτων, Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, Ερμής, 1988, σ. 340.
6 ΦΠ, σ. 68.
7 J. Bouchard, "Les relations épistolaires de Nicolas Mavrocordatos avec Jean Le Clerc et William Wake", Ο Ερανιστής, έτος ΙΒ´, τ. 11/1974, Αθήνα, 1977, σ. 67-92. Πρβλ. Jean Le Clerc, Epistolario, vol. IV, 1719-1732, επιμ. Maria Grazia και Mario Sina, Φλωρεντία, Olschki, 1997.
8 Βουκουρέστι, 7 Ιουνίου 1723, Epistolario, ό.π., σ. 209: έγγραφο Α-Κ6, Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ.
9 Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1996, σ. 40. Ο Le Clerc υπήρξε συνεκδότης του περιοδικού από τον Ιούνιο ως τον Αύγουστο 1687.
10 Ο Νικόλαος έχει τις τρεις σειρές πλήρεις: γράμμα του Épis, 16.4.1721, Epistolario, ό.π., σ. 83.
11 Jonathan Israel, Radical Enlightenment, Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, Oxford University Press, 2001, σ. 145-146.
12 Cornelia Papacostea-Danielopolu, "Préoccupations livresques de Scarlat Mavrocordat dans un manuscrit de la Bibliothèque de l’Académie Roumaine", Revue des Études Sud-Est Européennes, 28 (1990) σ. 29-37. Πρβλ. Άννα Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Ergo, 2004, σ. 94-112.
13 Marc Fumaroli, La Querelle des Anciens et des Modernes, [Παρίσι], Gallimard, 2001, σ. 30 κεξ. Του ίδιου, Le Sablier renversé, Des Modernes aux Anciens, [Παρίσι], Gallimard, 2013, σ. 319-331.
14 Cornelia Papacostea-Danielopolu, Préoccupations livresques, ό.π., σ. 36.
15 ΦΠ, σ. 120 και 224, σημ. 83. Πρβλ. π.χ. Πολιτικά Δ, 13, 1297a: "ἔστι δ᾽ ὅσα προφάσεως χάριν ἐν ταῖς πολιτείαις σοφίζονται πρὸς τὸν δῆμον πέντε τὸν ἀριθμόν".
16 ΦΠ, σ. 178.
17 H. J. Reesink, L'Angleterre et la littérature anglaise dans les trois plus anciens périodiques français de Hollande de 1684 à 1709, Paris, Honoré Champion, 1931, σ. 129.
18 Άλκης Αγγέλου, Των Φώτων, ό.π., σ. 1.
19 Βλ. το ελλ. χφ αρ. 261 (268) της Βιβλιοθήκης της Ρουμανικής Ακαδημίας: "Νικολάου Μαυροκορδάτου Κωνσταντινουπολίτου ἐκλογαί ἐκ τῶν ἀναγινωσκομένων αὐτῷ βιβλίων, ἀποταμιευθεῖσαι εἰς ἰδίαν χρῆσιν", Constantin Litzica, Catalogul manuscriptelor greceşti, Βουκουρέστι, "Carol Göbl", 1909, σ. 127.
20 ΦΠ, σ. 126. Ο Le Clerc αποστέλλει στον Νικόλαο το έργο: Franc. Baconi Scripta in Naturali et Universali Philosophia, Amstelodami, 1653. Epistolario, ό.π., σ. 438.
21 ΦΠ, σ. 164.
22Epistolario, ό.π., σ. 150.
23Epistolario, ό.π., σ. 441 και 129.
24 "Extrait d'un Livre Anglois qui n'est pas encore publié, intitulé ESSAI PHILOSOPHIQUE concernant L'ENTENDEMENT, où l'on montre quelle est l'étenduë de nos connoissances certaines, la manière dont nous y parvenons. Communiqué par Monsieur LOCKE", στο περ. Bibliothèque Universelle et Historique (1688) τ. VIII, σ. 49-142· και "Éloge de feu Mr. Locke" στο περ. Bibliothèque Choisie (1705), τ. VI, άρθ. 5, σ. 342-411.
25 Βλ. Rudolf Pfeiffer, Ιστορία της κλασσικής φιλολογίας από το 1300 μέχρι το 1850, μετάφραση Παναγιώτη Ξένου - Βασίλη Μοσκόβη, προλεγόμενα Χ.Σ. Φλωράτου, Αθήνα, 1980, σ. 174.
26 H. J. Reesink, ό.π., προπαντός στο Histoire des ouvrages des savans, passim. Επίσης στo περιοδικό του Le Clerc, Bibliothèque choisie, X (1706), 81, 82, 106, 130, 133 κεξ.
27 Rudolf Pfeiffer, ό.π., σ. 175.
28 Acta Eruditorum, Λειψία, 1722, σ. 332.
29 Jacques Bouchard, "Les lettres fictives de Nicolas Mavrocordatos à la manière de Phalaris: une apologie de l'absolutisme", Revue des Études Sud-Est Européennes, τ. ΧΙΙΙ-1975, αρ. 2, σ. 197-207.
30 Βλ. Marc Fumaroli, La République des Lettres, Paris, Gallimard, 2015, σ. 63.
31 J. Bouchard, "Une encyclopédie dans la bibliothèque des Mavrocordatos (1720)", Istoria: Utopie, amintire şi proiect de viitor, Studii de istorie oferite Profesorului Andrei Pippidi la împlinirea a 65 de ani, Iaşi, Editura Universităţii "Alexandru Ioan Cuza", 2013, p. 117-126.
32 Jonathan Israel, Enlightenment Contested, Philosophy, Modernity and the Emancipation of Man 1670-1752, Oxford University Press, 2006, σ. 319-324· πορτραίτο του Νικόλαου Μαυροκορδάτου δίπλα στο πορτραίτο του Montesquieu (plates 13 & 14) σ. 480-481.
