Συνέντευξη στη Μάνια Ζούση
Το ιδιάζον σκηνογραφικό ιδίωμα του Δαμιανού Ζαρίφη, ενός από τους σημαντικότερους σκηνογράφους της γενιάς του που σημάδεψε το ελληνικό θεατρικό τοπίο τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, θα επιχειρήσει δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του να γνωρίσει στο κοινό η αφιερωματική έκθεση από κοστούμια, μακέτες, προβολές, οπτικοακουστικό, φωτογραφικό υλικό και άλλα ντοκουμέντα που θα πραγματοποιηθεί στο Ωδείο Αθηνών από τις 8 έως τις 20 Ιανουαρίου σε επιμέλεια της θεατρολόγου Ελένης Βαροπούλου.
Η γνωστή κριτικός τέχνης μιλά στην “Αυγή” για την έκθεση “Ο παλμός του σχεδίου” και για έναν δημιουργό “ηθελημένα εγκρατή και ολιγαρκή στις σκηνογραφικές και ενδυματολογικές επιλογές του, που σαν γνήσιο παιδί της γενιάς του δεν έσβησε ποτέ από τον ορίζοντα των προσδοκιών του την ιδέα ενός θεάτρου άμεσου και δραστικού, με συνειδητότητα και ευθύνη, όπου τα αισθητικά επιτεύγματα διασταυρώνονται με τα πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα”.
* Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να επιμεληθείτε μια έκθεση για τον Δαμιανό Ζαρίφη, πέραν της επετείου του θανάτου του; Ποια στοιχεία της τέχνης του σας κινητοποιούν και σας γοητεύουν;
Βεβαίως και δεν προέχει ο επετειακός χαρακτήρας της έκθεσης. Μεγαλύτερη σημασία έχει το γεγονός ότι μέσα από το συγκεκριμένο αφιέρωμα με τις διάφορες πτυχές του θα μπορέσουμε να δούμε για πρώτη φορά συγκεντρωμένες αρκετές ζωγραφικές μακέτες του Δαμιανού Ζαρίφη, ώστε συνδυάζοντας τα σχέδια αυτά με άλλα παραστασιακά ίχνη και ντοκουμέντα να κατανοήσουμε και να απολαύσουμε το ιδιάζον σκηνογραφικό του ιδίωμα.
Σε μια εποχή κατά την οποία ο πειρασμός του θεαματικού είναι πανίσχυρος και ενώ η προσπάθεια καθενός να τραβήξει την προσοχή επάνω του παίρνει συχνά εξωφρενικές διαστάσεις, βρίσκω πως η αισθητική της λιτότητας που πάντα υπηρετούσε ο Δαμιανός Ζαρίφης αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα. Το απέριττο και ολιγοδάπανο για το θέατρο με τον ηθοποιό ή τον περφόρμερ να έχει το προβάδισμα, ήταν στη δουλειά του σκηνογράφου αυτό που με γοήτευε και αυτό που βρίσκω βαθιά αληθινό και αναγκαίο στις σημερινές θεατρικές πρακτικές.
* Ποιες υπήρξαν οι αισθητικές σταθερές οι οποίες διέτρεχαν τη σκηνογραφική και ενδυματολογική δουλειά του;
Η χρονική απόσταση που έχει μεσολαβήσει από το 2007, όταν έφυγε από τη ζωή ο Δαμιανός Ζαρίφης, μέχρι σήμερα μας βοηθάει να δούμε ξεκάθαρα πόσο ηθελημένα εγκρατής και ολιγαρκής υπήρξε στις σκηνογραφικές και ενδυματολογικές επιλογές του. Το πάθος του για μια διαυγή, γεμάτη ακρίβεια απόδοση των πραγμάτων, αλλά και η απόρριψη κάθε επιδεικτικού, πομπώδους, υπερφίαλου στοιχείου τον οδηγούσε σε απλές λύσεις.
Εκτός από την αυστηρότητα στα σκηνικά μέσα, υπήρχε και η πίστη του στο ομαδικό πνεύμα που χρειάζεται να κινεί και να εμπνέει όλους τους συντελεστές μιας παράστασης. Ως γνήσιο παιδί της γενιάς του δεν έσβησε ποτέ από τον ορίζοντα των προσδοκιών του την ιδέα ενός θεάτρου άμεσου και δραστικού, με συνειδητότητα και ευθύνη, όπου τα αισθητικά επιτεύγματα διασταυρώνονται με τα πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα. Η έκθεση μας δείχνει ποια καθοριστική θέση είχε καταλάβει ο Μπρεχτ με τα έργα και τις θεωρητικές ιδέες του στο σκηνογραφικό όραμα του Δαμιανού Ζαρίφη.
* Πώς διαφαίνεται στο έργο του αυτό που σημειώνετε «το κριτικό βλέμμα, η οξύτητα ή η λεπτή ειρωνεία της ενδυματολογικής πρότασης»;
Συχνά στο θέατρο παρατηρούμε ότι οι ενδυματολόγοι σχεδιάζουν ωραίες μακέτες κοστουμιών από τις οποίες προκύπτουν ωραία κοστούμια. Όμως πολλές φορές οι φιγούρες παραμένουν απρόσωπες, ουδέτερες, χωρίς εξατομικευμένα χαρακτηριστικά και εκφραστικές χειρονομίες. Στις μακέτες του Δαμιανού Ζαρίφη αξίζει να παρατηρήσει κανείς πώς το σώμα και η προσωπικότητα ενός συγκεκριμένου ηθοποιού που επρόκειτο να φορέσει το συγκεκριμένο κοστούμι, πώς μια πλευρά του ρόλου, πώς ένα κριτικό σχόλιο έβρισκε τη σχεδιαστική αποτύπωσή του επάνω στο χαρτί.
Η οξύτητα ή η λεπτή ειρωνεία της ενδυματολογικής πρότασης στις οποίες αναφέρομαι προκύπτουν από τους σχεδιαστικούς τρόπους στους οποίους προσέτρεχε ο Δαμιανός Ζαρίφης υπερτονίζοντας ή υπονομεύοντας εκφράσεις, δίνοντας για παράδειγμα έναν τόνο καρικατούρας σε ορισμένες ιδιότητες της φιγούρας. Παρατηρώντας μερικά σχέδια στην έκθεση, μπορεί ο θεατής να δει την απόσταση ανάμεσα στην ιστορική, την ταξική και την ατομική ταυτότητα της μορφής. Θα έλεγα ότι ο Δαμιανός Ζαρίφης κινήθηκε προς μια μπρεχτική ρεαλιστική απεικόνιση, χωρίς όμως να καταφεύγει στον παραδοσιακό ρεαλισμό.
* Ποια η στάση του και η σκηνογραφική του φιλοσοφία σε σχέση με τον χώρο;
Καλύτερα από μένα νομίζω ότι απαντάει σ’ αυτή την ερώτηση ο ίδιος ο καλλιτέχνης με λόγια που έρχονται από μακριά. Παραθέτω ένα κομμάτι από μια ωραία συνέντευξη που ο Δαμιανός Ζαρίφης είχε δώσει το 1985 στον σκηνοθέτη Βίκτωρα Αρδίττη, με τον οποίο συνεργάστηκε αρκετές φορές σε έργα πολύ διαφορετικής δραματουργικής προέλευσης. Αναφερόμενος στην παράδοση που προβάλλει και λατρεύει τον ηθοποιό στη γυμνή σκηνή, παράδοση με την οποία ο ίδιος συνέδεε τον εαυτό του, είπε:
«Ακριβώς από εκεί πηγάζει η αντίθεσή μου ή η αντιπάθειά μου για τις μεγάλες και βαριές σκηνογραφικές κατασκευές. Νομίζω ότι ο ρόλος του σκηνικού είναι να στηρίζει τον ηθοποιό στη δουλειά του. Είμαι έτοιμος, αν στην πρόβα σιγουρευτώ για τα αποτελέσματα της δουλειάς των ηθοποιών, να τα πετάξω όλα, να ελαφρύνω και να αδειάσω τον σκηνικό χώρο. Αρκούμαι τότε στα τελείως απαραίτητα, στο φόντο και την αυλαία, δύο σκηνογραφικά στοιχεία που επανέρχονται συχνά και με πολλούς τρόπους στις σκηνογραφίες μου. Δύο στοιχεία που με τους φωτισμούς μπορούν να μετουσιωθούν σε οτιδήποτε, να φτιάξουν κόσμους, χωρίς να δεσμεύουν σε τίποτα.
Νομίζω ακόμη ότι από πολύ νωρίς με απασχόλησε ως ενεργό σκηνογραφικό στοιχείο το πάτωμα, η υφή του και ο χαρακτήρας του, κατεξοχήν στήριγμα για τον ηθοποιό. Είμαι λοιπόν οπαδός των ελαφρών και ευκίνητων σκηνικών και λάτρης του 'σπετσάτου' του βαμμένου πανιού. Είναι ένα παμπάλαιο σκηνογραφικό στοιχείο που μου είναι συχνά επαρκές. Το 'σπετσάτο' έχει πάντα δυνατότητες εξέλιξης.
Συνεργάζομαι συχνά με τους παλιούς τεχνίτες του θεάτρου, με τους ζωγράφους σκηνικών, σέβομαι την τεχνική τους και αγαπάω την παλιά μαστοριά τους. Ξέρω καλά πάντως ότι υπάρχει ένας παλιός και ένας μοντέρνος τρόπος να βάψεις ένα σκηνικό, να εκτελέσεις την ίδια μακέτα».
