Ο Γάλλος φιλόσοφος Βινσέντ Ντεκόμπ γεννήθηκε το 1943. Υπήρξε μέλος της ομάδας Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, στο πλαίσιο της οποίας γνώρισε τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Ο Ντεκόμπ θεωρεί το καστοριαδικό έργο εξαιρετικά σημαντικό και αναφέρεται συχνά σε αυτό - είναι άλλωστε πρόεδρος της Association Castoriadis στο Παρίσι. Έτσι, δεν θα μπορούσε παρά να ενδιαφερθεί και για το διεθνές συνέδριο για τα είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Καστοριάδη που ξεκίνησε την Παρασκευή και ολοκληρώνεται σήμερα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Παρόλο που δεν μπορούσε να παραστεί, συμμετείχε μέσω βιντεοσκοπημένου μηνύματος.
Συναντήσαμε τον Βινσέντ Ντεκόμπ στην προηγούμενη επίσκεψή του στην Αθήνα, τον Οκτώβριο, και συνομιλήσαμε για τη σημασία και την επικαιρότητα του έργου του Καστοριάδη. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο Έλληνας συνάδελφός του δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αποκλειστικά πολιτικός στοχαστής, αλλά και ως φιλόσοφος με την πλήρη σημασία της λέξης. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Ντεκόμπ μάς μίλησε για το ενδιαφέρον του Καστοριάδη για την οντολογία, τα μαθηματικά, τη φυσική, αλλά και για τον κομβικό ρόλο που διαδραματίζουν οι έννοιες του αυτοπεριορισμού και της υπευθυνότητας στο πλαίσιο της καστοριαδικής φιλοσοφίας.
Συνέντευξη στους Γιάννη Κτενά - Αλέξανδρο Σχισμένο
- Η γνωριμία σας με τον Κορνήλιο Καστοριάδη χρονολογείται ήδη από το 1965, την εποχή της ρήξης του με τον μαρξισμό και της διάλυσης του περιοδικού Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Σήμερα, 20 έτη μετά τον Καστοριάδη, ποια θεωρείτε ότι είναι η επικαιρότητα της φιλοσοφίας του, ποιες ιδέες του παραμένουν σημαντικές και τι έχει να μας διδάξει για το παρόν και το μέλλον;
Ο Καστοριάδης κυρίως μνημονεύεται και αναφέρεται στη φιλοσοφική γραμματεία και στους κύκλους των διανοούμενων ως πολιτικός στοχαστής, λόγου χάρη για την ανάλυση του σοβιετικού συστήματος ή για τη γενική του άποψη για τη δημοκρατία και την εξέλιξη των κοινωνιών. Όμως είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν ήταν απλώς πολιτικός στοχαστής, ήταν επίσης φιλόσοφος με την πλήρη σημασία του όρου.
Θα πρέπει να ενδιαφερθούμε περισσότερο για τις απόψεις του σχετικά με γενικά φιλοσοφικά ζητήματα, όπως το ζήτημα του Όντος. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, το Ον έχει πάντα ερμηνευτεί από την παραδοσιακή φιλοσοφία ως καθοριστικότητα. Σαν να είναι, δηλαδή, κάτι που έχει πάγια όρια και ιδιότητες. [...]
Σε αυτό το θέμα, ο Καστοριάδης ήταν πολύ επικριτικός απέναντι στις σύγχρονες απόψεις που υπάρχουν στον κλάδο της λογικής και ακόμη στον κλάδο των μαθηματικών. Και αυτά είναι θέματα με τα οποία δεν ασχολούνται τόσο συχνά οι φιλόσοφοι εν γένει. Διότι δεν ασχολούνται αρκετά με ερωτήματα σχετικά, λόγου χάρη, με τα μαθηματικά, με τη θεωρία των συνόλων ή με τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις της θεωρητικής φυσικής. Όμως ο Καστοριάδης ασχολούνταν με αυτά τα προβλήματα.
Υπ’ αυτήν την έννοια, είναι ολοκληρωμένος φιλόσοφος· όχι απλώς πολιτικός διανοούμενος, αλλά ένας ολοκληρωμένος φιλόσοφος, στο ίδιο επίπεδο με τους μεγαλύτερους του 20ού αιώνα.
- Ο Καστοριάδης πάντοτε υπογράμμιζε τη σημασία του αυτοπεριορισμού σε μια δημοκρατική κοινωνία. Εσείς, στο βιβλίο σας Philosophie par gros temps, τονίζετε επίσης την ανάγκη ύπαρξης θεσμών αυτοπεριορισμού, ώστε η δημοκρατία να μην εξελιχθεί σε απολυταρχισμό, σε αυτό που ονομάζετε «δημοκρατία χωρίς αυτοπεριορισμό». Πιστεύετε ότι σήμερα υπάρχουν τέτοιοι θεσμοί;
Λοιπόν, καταρχάς μια διευκρίνιση της ιδέας του αυτοπεριορισμού. Η ιδέα του Καστοριάδη ήταν πως δημοκρατία σημαίνει υπευθυνότητα. Αντιπαρέθετε τον πραγματικά δημοκρατικό τρόπο της αυτοκυβέρνησης προς τη διακυβέρνηση που οργανώνεται στη βάση ενός θρησκευτικού νόμου ή μιας μεταφυσικής θεώρησης του κόσμου. Η δημοκρατία σημαίνει ότι δεν είμαστε υπεύθυνοι απέναντι σε έναν Θεό ή σε κάτι άλλο, όσον αφορά στα πολιτικά ζητήματα. Αυτά τα πολιτικά ζητήματα είναι τα δικά μας ζητήματα, πρέπει να αποφασίσουμε για τους εαυτούς μας, πράγμα που σημαίνει ότι, αν κάνουμε λάθη, αυτά τα λάθη είναι τα δικά μας λάθη. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει στην ίδια την ιδέα της δημοκρατίας ένας κίνδυνος. Είναι ο κίνδυνος τον οποίο στα αρχαία ελληνικά σήμαινε η λέξη «ύβρις». Συνεπώς, η ιδέα του αυτοπεριορισμού είναι η ιδέα ότι η δημοκρατία χρειάζεται κάποιου είδους σοφία.
Οπότε με ρωτάτε αν έχουμε αυτόν τον μηχανισμό αυτοπεριορισμού τώρα.
Λοιπόν, οι άνθρωποι κάποιες φορές νομίζουν ότι έχουμε αυτή την αρχή, με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Καστοριάδης δεν θα αρνούνταν ότι ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσεις τα προβλήματα από ένα αυταρχικό καθεστώς, φυσικά όχι, αλλά θα έλεγε ότι δεν είναι αρκετός. [...]
Παραδείγματος χάρη, γνωρίζουμε σήμερα τις οικολογικές συνέπειες και μάλιστα, τώρα πλέον, όχι μόνο τις συνέπειες για το περιβάλλον, μα τις συνέπειες για το ίδιο το ανθρώπινο ον, το γεγονός ότι η βιολογία και η επιστήμη καθιστούν ικανό τον ανθρώπινο ον να αναπρογραμματίσει τον εαυτό του.
Συνεπώς, αυτό που ήταν απαραίτητο, κατά τη γνώμη του, ήταν περισσότερη παιδεία, περισσότερη μόρφωση.
Περισσότερη παιδεία, ώστε να θυμόμαστε ότι είμαστε πεπερασμένα όντα, με όρια, και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε τα όριά μας.
- Από τη βιογραφία του Καστοριάδη που έγραψε ο François Dosse, μαθαίνουμε ότι ο φιλόσοφος σάς είχε συγχαρεί για τη συνεισφορά σας σε έναν τόμο με τίτλο Γιατί δεν είμαστε νιτσεϊκοί. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα σχετικά με αυτό το περιστατικό και τη σημασία του;
Λοιπόν, αυτός ο τόμος, το συλλογικό βιβλίο για τους νιτσεϊκούς, δεν ήταν στην πραγματικότητα ένα βιβλίο σχετικά με τον ίδιο τον Νίτσε. Ήταν ένα βιβλίο για την άνοδο και την επιτυχία των ευρύτερων απόψεων του νιτσεϊσμού, αυτού του συμπλέγματος ιδεών. Στο δικό μου άρθρο συζητούσα την υποδοχή του Νίτσε στη Γαλλία και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε στον γαλλικό διάλογο, ειδικά από τον Ντελέζ. [...]
Είχα εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι ο Ντελέζ στο βιβλίο του για τον Νίτσε αντιπαρέθετε δύο τρόπους στοχασμού σχετικά με το άτομο. Ο ένας τρόπος ήταν ο καντιανός τρόπος, που ήταν ο τρόπος της υπευθυνότητας του εαυτού. Στον Καντ, το ανθρώπινο υποκείμενο, το ανθρώπινο πρόσωπο είναι υπεύθυνο απέναντι στο εαυτό του. Έχω υποχρεώσεις όχι απέναντι στους άλλους, αλλά απέναντι στον εαυτό μου, έχω χρέος απέναντι στον εαυτό μου, αυτή είναι η ιδέα του ηθικού νόμου εντός της ηθικής μου συνείδησης. [...]
Στην εντελώς αντίθετη πλευρά, έχουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Νίτσε σκέφτεται το άτομο, που ήταν η ιδέα ότι το άτομο είναι ελεύθερο από τη στιγμή που αυτό το άτομο είναι ανεύθυνο. Η ιδέα ότι δεν πρέπει να δίνει λόγο σε καμία εξουσία, συμπεριλαμβανομένης και της εξουσίας της ίδιας του της συνείδησης. [...] Και συνεπώς, στο άρθρο μου σε εκείνο τον τόμο, ασκούσα κριτική στην ιδέα της ανευθυνότητας.
Και, πραγματικά, ο Καστοριάδης μου τηλεφώνησε και μου είπε ότι είχε χαρεί πολύ με την κριτική μου, γιατί αφορούσε την υπευθυνότητα.
Και αυτό συνδέεται με το σημείο που συζητήσαμε προηγουμένως. Στο επίκεντρο της σκέψης του Καστοριάδη βρίσκεται το γεγονός ότι είμαστε υπεύθυνοι. Δεν έχουμε ευθύνη κατά έναν θρησκευτικό τρόπο, έχουμε ευθύνη γιατί είμαστε μόνοι μας. Και η υπευθυνότητα σημαίνει, ουσιαστικά, ότι δεν είμαστε πλέον παιδιά, ότι είμαστε ενήλικοι και θα έπρεπε να συμπεριφερόμαστε σαν υπεύθυνοι ενήλικοι.
Οπότε, κατά κάποιον τρόπο, αν σκεφτείτε τον καντιανό τρόπο σκέψης για το άτομο, αυτό συνεπάγεται υπερβολική ευθύνη, διότι η ιδέα είναι ότι ανά πάσα στιγμή είμαι υπεύθυνος για τον κόσμο, για ολόκληρο τον κόσμο - πρόκειται για καθολική ευθύνη. Είναι τρελό, γιατί δεν μπορώ να έχω ευθύνη για όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Όμως, από την άλλη, στον νιτσεϊκό τρόπο δεν υπήρχε αρκετή υπευθυνότητα. Και θεωρώ ότι ο Καστοριάδης είχε δίκιο όταν έλεγε ότι δεν μπορώ να είμαι υπεύθυνος για τα πάντα, αλλά θα πρέπει να είμαι υπεύθυνος για ό,τι εξαρτάται από εμένα.
Και εδώ ο Καστοριάδης με χαρά υποστήριξε την αριστοτελική άποψη ότι υπάρχουν, πράγματι, γεγονότα που είναι εφ’ ημίν, γεγονότα που εξαρτώνται από εμάς. Δεν είναι όλα στο χέρι μας, όμως υπάρχουν πράγματι γεγονότα που εξαρτώνται από τον τρόπο που αποφασίζουμε να κάνουμε ή να μην κάνουμε κάτι. [...]
* Η πλήρης συνέντευξη, θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού Σύγχρονα Θέματα
