Ως μεγαλύτερη καμπή της ζωής του, ο Μισέλ Βόλκοβιτς αναφέρει τη γνωριμία του με τη χώρα μας, τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας. "Γεννήθηκα για δεύτερη φορά" λέει. Έκτοτε μεταφράζει τους ποιητές και πεζογράφους μας, διαδίδει τον σύγχρονο πολιτισμό μας. Τουλάχιστον μία φορά το χρόνο επισκέπτεται την Αθήνα. Σ' αυτό το ταξίδι, αφορμή στάθηκε η βράβευσή του, την περασμένη Πέμπτη, από την Εταιρεία Συγγραφέων με το "Δαίδαλος" για την πολύπλευρη προσφορά του στα γράμματα και στον πολιτισμό, καθώς και για την ιδιαίτερη προβολή της ελληνικής ποίησης στη Γαλλία. "Ήταν πολύ συγκινητικά. Ένιωθα να εισπράττω μεγάλη αγάπη και ευγνωμοσύνη" λέει και χωρίς να χάνει το χιούμορ του προσθέτει: "Πολλά από τα θύματά μου ήταν εκεί. Ήταν και η υπουργός Πολιτισμού, την οποία γνωρίζω από παλιά. Την είχα φιλοξενήσει για λίγες ημέρες στο Παρίσι πριν από αρκετά χρόνια, ήταν ήδη γνωστή ηθοποιός αλλά εγώ δεν το ήξερα".
Ο διακεκριμένος μεταφραστής και συγγραφέας Μισέλ Βόλκοβιτς μιλάει για την Ελλάδα και τη λογοτεχνία της, για όλα όσα τον συγκινούν στην ποίηση και την πεζογραφία μας, για τις μεταφράσεις του αλλά και για τα δεινά της εποχής.
* Τι ήταν αυτό που έστρεψε το ενδιαφέρον σας στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό; Πώς γνωρίσατε τη χώρα μας και τη λογοτεχνία της;
Συνάντησα την Ελλάδα στα 30 μου, μάλλον τυχαία. Δεν το περίμενα. Ήταν ένας κεραυνοβόλος έρωτας, πρώτα με τη γλώσσα και μετά με τους ανθρώπους. Με γοήτευσε η ζωντάνια της γλώσσας και η ζεστασιά των ανθρώπων - τα δυο μάλλον πάνε μαζί. Για να το συνοψίζω με ένα απλό παράδειγμα, στην Ελλάδα σου μιλάνε εύκολα στον ενικό, και το εκτιμώ πολύ αυτό. Έμαθα τη γλώσσα μετά μανίας, ανακάλυψα τη λογοτεχνία σας, ενθουσιάστηκα πάλι και άρχισα να μεταφράζω σχεδόν αμέσως. Ήταν η μεγάλη καμπή της ζωής μου. Γεννήθηκα για δεύτερη φορά.
* Γιατί μας αγαπάτε τόσο πολύ, τι έχουμε;
Ο έρωτας δεν πάει με τη λογική. Έχετε όλα αυτά που εσείς ενδεχομένως δεν μπορείτε να διακρίνετε, ένας ξένος όμως τα βλέπει πιο εύκολα. Έχετε μια τάση να βλέπετε μόνο τα κουσούρια σας.
* Η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, γραμμένη σε μια μικρή γλώσσα, πιστεύεται ότι μπορεί να προσελκύσει ένα ευρύτερο, διεθνές κοινό;
Για να αγγίξεις το διεθνές κοινό, δεν αρκούν μόνο καλές μεταφράσεις, πρέπει να έχεις οικονομική ενίσχυση, χρειάζεται προβολή, συστηματική δουλειά με τις έδρες Νεοελληνικών Σπουδών, με ξένους εκδότες. Δυστυχώς η Ελλάδα έχασε το παιχνίδι πριν καν αρχίσει. Η οικονομική κρίση δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την κατάσταση.
* Εσάς τι σας προσελκύει σ' αυτή τη λογοτεχνία; Γιατί τη διαδίδετε;
Η ελληνική ποίηση σήμερα είναι μια από τις πιο πλούσιες στον κόσμο. Κακώς παραπονιέστε ότι η ποίηση αγνοείται. Η Ελλάδα σε σχέση με τις περισσότερες άλλες χώρες είναι παράδεισος για την ποίηση. Γράφετε ποίηση, διαβάζετε, εκδίδετε ποιητικά βιβλία, κάτι που δεν είναι αυτονόητο στο εξωτερικό. Και στην πεζογραφία έχετε θησαυρούς, τους οποίους συχνά αγνοείτε. Παράδειγμα, η σπουδαία μυθιστοριογράφος Ιωάννα Μπουραζοπούλου και κάτι νεαροί σαν τον Γιάννη Παλαβό και τον Δημοσθένη Παπαμάρκο. Το ελληνικό διήγημα ιδιαίτερα πάει πολύ καλά τελευταία, όπως και πριν, αφού έχετε μια πλούσια παράδοση στη διηγηματογραφία. Μόλις δημοσίευσα, στις δικές μου εκδόσεις "Le miel des anges" (Το μέλι των αγγέλων), μια ανθολογία διηγημάτων όπου οι δώδεκα συγγραφείς είναι όλοι άκρως αξιόλογοι. Κι έχετε επίσης θεατρικούς συγγραφείς υψηλής ποιότητας.
* Πώς αξιολογείτε ένα έργο και το εντάσσετε στη μεταφραστική σας εργασία;
Δεν μεταφράζω αριστουργήματα μόνο. Έτυχε να δεχτώ βιοποριστικές παραγγελίες - λίγες όμως. Τις περισσότερες φορές διαλέγω έργα που με συγκινούν, ας μην είναι εμπορικά. Έχω μάλιστα μια διεστραμμένη τάση προς το μη-εμπορικό, έναν περίεργο δονκιχωτισμό. Αλλά όταν πρόκειται για μια ανθολογία, τα κριτήρια πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο αντικειμενικά, και τότε συμβουλεύομαι μερικούς φίλους που τους έχω εμπιστοσύνη.
* Ποιο είναι το στοιχείο εκείνο που κάνει καλό έναν μεταφραστή;
Ο μελλοντικός μεταφραστής πρέπει να κάνει γερές φιλολογικές σπουδές, ώστε να μάθει πώς λειτουργεί ένα λογοτεχνικό κείμενο. Πρέπει να διαβάζει πάρα πολύ, κάθε είδους βιβλία, κλασικά και σύγχρονα, στην άλλη γλώσσα αλλά προπαντός στη δικιά του. Και παράλληλα πρέπει να μάθει ν' ακούει - δηλαδή, να πάει στο θέατρο και ν' ασχολείται με τη μουσική. Μεταφράζεις με το αυτί. Παίζει ρόλο και το περιεχόμενο, αλλά το πιο σημαντικό είναι η μορφή, η μουσική του κειμένου. Στο κάτω - κάτω ο μεταφραστής είναι μουσικός, παίζει με λέξεις αντί για νότες, όμως η μετάφραση δεν είναι παίξε - γέλασε. Διαβάζοντας, γράφοντας και ακούγοντας ο μεταφραστής πρέπει να γυμνάζεται σκληρά όπως ένας αθλητής.
* Τι απαιτείται προκειμένου ο μεταφραστής να μην "προδώσει" το κείμενο;
Ένα κείμενο είναι ένα ζωντανό πλάσμα. Πρέπει να αποδώσεις τη ζωντάνια του, τον τρόπο που ανασαίνει, που κινείται. Μια απόδοση λέξη προς λέξη, αλλά με τρόπο κρύο και άνοστο, είναι η μεγαλύτερη προδοσία. Προτιμώ μια μετάφραση με νόστιμες παρανοήσεις!
* Γνωρίζουμε την αγάπη σας για τον Τάσο Λειβαδίτη. Θα τον μεταφράσετε τελικά;
Είναι ήδη μεταφρασμένος, αλλά δεν μπορώ να δημοσιεύσω τη δουλειά μου. Μου το απαγορεύει ο κληρονόμος, για λόγους ανεξήγητους. Μεγάλο πρόβλημα οι κληρονόμοι. Μερικοί είναι εντελώς συνεννοήσιμοι, άλλοι όμως φαίνεται ότι θέλουν να σκοτώσουν τον μακαρίτη για δεύτερη φορά...
* Τι μεταφράζετε τώρα;
Ένα πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα της Σταυρούλας Δημητρίου, Η ψυχή του καθρέφτη. Μετά έχω στο πρόγραμμα την Τριημερία του Μάρκαρη, μια συλλογή από διηγήματα. Αυτά τα δυο βιβλία για άλλους εκδότες. Αλλά του χρόνου όπως και φέτος θα δουλέψω εντατικά για τις δικές μου εκδόσεις, μεταφράζοντας πεζογραφία, διηγήματα του Σκαμπαρδώνη και του Παλαβού, θέατρο, Λούλα Αναγνωστάκη, Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη κ.ά. και ποίηση φυσικά, Γκανά, Σινόπουλο και Τα ρω του έρωτα του Ελύτη, αν η κληρονόμος μώς δώσει το πράσινο φως τελικά.
* Τι είναι για σας η μετάφραση;
Ευτυχία! Όταν μεταφράζω, πετάω στα σύννεφα. Έχω λίγους αναγνώστες -με εξαίρεση τον Μάρκαρη, που μοσχοπουλιέται και στη Γαλλία-, αλλά μου φτάνουν αυτοί οι λίγοι. Όσο λιγότεροι οι αναγνώστες, τόσο πιο στενή η επαφή μαζί τους. Άσε που, στο μέλλον, αρκετοί Έλληνες λογοτέχνες, παραγνωρισμένοι τώρα στο εξωτερικό, μπορεί στο μέλλον να γίνουν φίρμες. Ο Mallarmé και ο Rimbaud, όσο ζούσανε, είχαν ελάχιστους αναγνώστες.
* Παράλληλα με τη μετάφραση γράφετε. Πώς αλληλοτροφοδοτούνται αυτές οι δύο ιδιότητες;
Η μία σε ξεκουράζει από την άλλη. Η μία σε προετοιμάζει για την άλλη. Μεταφράζοντας, διαβάζεις πολύ προσεκτικά κι έτσι μαθαίνεις πολλά, και το να ξαναγράφεις τα έργα των άλλων είναι επίσης σπουδαία άσκηση. Γράφοντας, απ' την άλλη, ξέρεις από τα μέσα τη διαδικασία του γραψίματος και επομένως μπαίνεις πιο βαθιά στα κείμενα που μεταφράζεις.
* Στην εποχή του Διαδικτύου, ποιο είναι το μέλλον της λέξης, του στίχου, του μύθου;
Το Διαδίκτυο έχει τα καλά και τα κακά του. Προσπαθώ να εκμεταλλευτώ τα πρώτα και ν' αποφύγω τα δεύτερα, αλλά δεν ξέρω πού θα μας πάει αυτή η πρόοδος κι ούτε θέλω να μάθω. Βλέπω ότι οι άνθρωποι διαβάζουν λιγότερο, ότι στις διάφορες λογοτεχνικές εκδηλώσεις οι νέοι σπανίζουν, δεν διαβάζουν πια οι νέοι, αλλά δεν βαριέσαι. Προς το παρόν, η δουλειά μου με γεμίζει, αυτό έχει σημασία. Άμα πεθάνω, θα υπάρχουν ακόμη αναγνώστες, ασφαλώς. Αν είναι μόνο τρεις - τέσσερις, μου φτάνει.
* Μετέχετε μιας κουλτούρας θεμελιώδους για το ουμανιστικό πρόταγμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Πώς αισθάνεστε με την κουλτούρα που τείνει να διαμορφωθεί στη σημερινή Ευρώπη που εν πολλοίς γυρίζει τις πλάτες στον "άλλο", κλείνεται στο καβούκι της, γοητεύεται από τον νεοναζισμό;
Ο ένας απ' τους παππούδες μου ήταν Ρώσος, αξιωματικός του ιππικού του Τσάρου που έφυγε άρον άρον από τη Ρωσία το 1920 και στο Παρίσι έγινε ταξιτζής. Ο άλλος ήταν Ελβετός. Είμαι γιος μετανάστη και αυτό δεν το ξεχνάω ποτέ. Μισώ τα σύνορα και οι εθνικιστές μού προκαλούν αηδία. Οπότε, ναι, δεν ενθουσιάζομαι όταν μαθαίνω αυτά που γίνονται στον κόσμο μας. Αν διάβαζαν περισσότερο μερικοί, ίσως να βάζανε μυαλό.
