Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.2°C21.2°C
3 BF 71%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
17 °C
13.6°C19.4°C
2 BF 78%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.4°C
3 BF 67%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.7°C24.8°C
6 BF 33%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.8°C18.5°C
0 BF 82%
Η Επανάσταση, η Φυσική και ο Boris Hessen
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η Επανάσταση, η Φυσική και ο Boris Hessen

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

Οι διαμάχες στο φιλοσοφικό πεδίο σπάνια μένουν εντελώς «αναίμακτες». Η σοβιετική εμπειρία, πάντως, δεν ανήκει σίγουρα σε αυτήν την σπάνια περίπτωση. Ο Boris Hessen υπήρξε κορυφαίος σοβιετικός φυσικός, φιλόσοφος και ιστορικός της επιστήμης στην αμέσως μετά τη Ρωσική Επανάσταση περίοδο. Από τους κυριότερους εκπροσώπους της πτέρυγας των Διαλεκτικών -απέναντι στους Μηχανιστές- στη μεγάλη διαμάχη, που κυριάρχησε σε όλη τη δεκαετία του 1920 στη Σοβιετική Ένωση, ήταν αυτός που κυρίως ανέλαβε, από την οπτική γωνία του μαρξισμού, την φιλοσοφική υποστήριξη της Νέας Φυσικής, Σχετικότητας και Κβαντομηχανικής, όταν πολλοί υποστήριζαν πως οι νέες φυσικές θεωρίες ήταν προσπάθειες φιλοσοφικής επανάκαμψης του πιο αντιδραστικού ιδεαλισμού.

BORIS HESSEN, ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ, ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΜΠΑΛΤΑΣ, Μαρξισμός και Επιστήμες , μετάφραση-επιμέλεια Δημήτρης Διαλέτης, εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 388

Man is mortal in all respects

RICHARD OVERTON, 1643

Ο Boris Hessen φαίνεται να εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Richard Overton, ο οποίος ήταν από τα βασικά μέλη των Ισοπεδωτών, των Levellers της Αγγλικής Επανάστασης του 1648, αυτών που, με έναν λεκτικό αναχρονισμό, θα λέγαμε πως αποτελούσαν την Άκρα Αριστερά της επαναστατικής παράταξης. Και μαζί ήταν ένας πρωτοπόρος υλιστής φιλόσοφος.

Όπως μας πληροφορεί ο Hessen: «Ο Richard Overton δεν έγραψε πολλά. Πολύ συχνά άφηνε την πένα για το σπαθί και την φιλοσοφία για την πολιτική. Η πρώτη έκδοση της πραγματείας του Man is mortal in all respects κυκλοφόρησε το 1643 και η δεύτερη το 1655. Πρόκειται για ένα εκπληκτικό μείγμα υλισμού και αθεϊσμού. Αμέσως μετά την κυκλοφορία του το βιβλίο καταδικάστηκε από την πρεσβυτεριανή εκκλησία και απαγορεύτηκε. Η διακήρυξη της πρεσβυτεριανής συνέλευσης εναντίον της αθεΐας και των αιρέσεων, ρίπτει επί της κεφαλής του Richard Overton όλα τα αναθέματα. Όπως αναφέρει, 'Κύριος εκπρόσωπος της αποκρουστικής υλιστικής διδασκαλίας, που αρνείται την αθανασία της ψυχής, είναι ο Richard Overton, συγγραφέας του βιβλίου περί της θνητότητας του ανθρώπου'».

Ο Overton, στη συνέχεια, λησμονήθηκε ολοκληρωτικά. Και, με την ειρωνεία, που πάντοτε είναι στη δούλεψη των νικητών, να μείνει ως εκπρόσωπος του υλισμού της εποχής, για αιώνες μετά, ο μοναρχικός και φιλοφεουδάρχης Τόμας Χομπς. Γιατί οι Ισοπεδωτές και οι Σκαφτιάδες, αφού αποτέλεσαν τη δύναμη κρούσης των επαναστατικών δυνάμεων, κατόπιν περιθωριοποιήθηκαν. «Δεν ήταν ακόμη η ώρα τους», όπως θα έλεγε μια ορισμένη «διαλεκτικο-υλιστική» θεώρηση. Με τα λόγια του Hessen: «Η μοίρα αυτού του πολεμιστή και φιλοσόφου είναι παράξενη. Ενώ το όνομα του Hobbes είναι ευρέως γνωστό και αναφέρεται σε όλα τα εγχειρίδια φιλοσοφίας, είναι αδύνατον να βρούμε έστω και μια λέξη για τον Overton, όχι μόνο στα πιο λεπτομερή συγγράμματα αστικής φιλοσοφίας αλλά ακόμα και στις πληρέστερες βιογραφικές εγκυκλοπαίδειες».

Αυτά λέει, μεταξύ άλλων, με μια ορισμένη πικρία, για τον σπουδαίο Overton o Boris Hessen. Ποιος είναι, όμως, ο Boris Hessen; Η ειρωνεία της ιστορίας τα έφερε, ώστε κι αυτός «να γίνει άγνωστος» στην ίδια του τη χώρα για πολλές δεκαετίες, μιμούμενος τη μοίρα του Overton, που τόσο παράξενη είχε φανεί στον ίδιο.

Ο Boris Hessen, λοιπόν, υπήρξε κορυφαίος σοβιετικός φυσικός, φιλόσοφος και ιστορικός της επιστήμης στην αμέσως μετά τη Ρωσική Επανάσταση περίοδο. Από τους κυριότερους εκπροσώπους της πτέρυγας των Διαλεκτικών -απέναντι στους Μηχανιστές- στη μεγάλη διαμάχη, που κυριάρχησε σε όλη τη δεκαετία του 1920 στη Σοβιετική Ένωση1, ήταν αυτός που κυρίως ανέλαβε, από την οπτική γωνία του μαρξισμού, την φιλοσοφική υποστήριξη της Νέας Φυσικής, Σχετικότητας και Κβαντομηχανικής, όταν πολλοί υποστήριζαν πως οι νέες φυσικές θεωρίες ήταν προσπάθειες φιλοσοφικής επανάκαμψης του πιο αντιδραστικού ιδεαλισμού.

Γεννημένος το 1893, εμφάνισε από πολύ μικρός ιδιαίτερη έφεση στα μαθηματικά και τη φυσική και βρέθηκε το 1913 να σπουδάζει στο Εδιμβούργο μαζί με τον μετέπειτα νομπελίστα φυσικό Igor Tamm. Λόγω του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Ρωσία. Το 1917 κατατάχτηκε στον Κόκκινο Στρατό και εκλέχτηκε γραμματέας του Σοβιέτ του Elizavetgrad, της γενέτειράς του. Μεταξύ 1919 και 1921 εργάστηκε στο πολιτικό διευθυντήριο του Κόκκινου Στρατού. Κατόπιν ξεκίνησε την επιστημονική του σταδιοδρομία στην φυσική, ενώ, όπως ήδη αναφέρθηκε, πήρε πρωταγωνιστικά μέρος στις σχετικές φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις μέχρι και το 1931, όταν η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ θα παρέμβει δραστικά, «μπολσεβικοποιώντας» τη σοβιετική φιλοσοφία. Η κυριαρχία των Διαλεκτικών θα αναιρεθεί και την πρωτοκαθεδρία θα αναλάβουν οι σταλινικοί, οι οποίοι κατηγορούν τους πρώτους συλλήβδην για «μενσεβίκικο ιδεαλισμό». Όπως χαρακτηριστικά καταγγέλλει ένας από τους βασικούς της νέας τρόικας, ο Kollman: «Πρέπει εδώ να πούμε ξεκάθαρα ότι από την επιστήμη του Hessen και των συντρόφων του απουσιάζει ο μπολσεβικισμός. Αυτό πρέπει να ειπωθεί χωρίς υπεκφυγές. Ο σύντροφος Hessen έχει τώρα τη δυνατότητα να διορθώσει τα λάθη του μέσα από την πρακτική του».

Ο Hessen δεν τα κατάφερε, μέσα από την πρακτική του, «να διορθώσει τα λάθη του». Δυο μέρες μετά από έναρξη της δίκης των Κάμενεφ και Ζηνόβιεφ, στις 21 Αυγούστου 1936, συλλαμβάνεται, δεν αποδέχεται να ομολογήσει και εκτελείται στις 20 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου, ως μέλος «μιας οργάνωσης, που, με τη βοήθεια της Γκεστάπο (!), δολοφόνησε τον Κίροφ και οργάνωσε πολλές ακόμη τρομοκρατικές ενέργειες σε βάρος της ηγεσίας του κόμματος»!

Η διασημότερη επιστημονική εργασία του Hessen υπήρξε αυτή με την οποία συμμετείχε στο Β' Παγκόσμιο Συνέδριο Ιστορίας των Επιστημών και των Τεχνικών, που πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το καλοκαίρι του 1931 και έμελλε να μείνει στην ιστορία ακριβώς λόγω της πολυπληθούς και ιδιαίτερα ενεργού σοβιετικής αντιπροσωπείας. Ίσως, μάλιστα, να ήταν το μοναδικό σχετικό Συνέδριο αείποτε, στο οποίο οι πολιτικοί δημοσιογράφοι και φωτογράφοι διαγκωνίζονταν προκειμένου να πάρουν θέση. Εκτός των άλλων, ήταν και ο επικεφαλής της σοβιετικής αντιπροσωπείας, που ενίσχυε το ενδιαφέρον. Και δεν ήταν άλλος από το Νικολάι Μπουχάριν, τον κορυφαίο μπολσεβίκο, ο οποίος είχε ξεκινήσει την εξαναγκαστική πορεία του προς την πολιτική περιθωριοποίηση με τελική κατάληξη την φυσική εξόντωση, μερικά χρόνια μετά. Η ίδια η επιλογή του γι’ αυτήν την «αποστολή», με μια έννοια, έστρωνε αυτήν την μοιραία διαδρομή.

Η εργασία του Hessen «Οι οικονομικές και κοινωνικές ρίζες των Αρχών Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα», με την οποία παρενέβη στο Συνέδριο, έχει εξαιρετική σημασία και όχι μόνο λόγω της επίδρασης που είχε στην εξέλιξη αυτού, που, εκ των υστέρων, ονομάστηκε «εξωτερική ιστορία των επιστημών». Όπως σημειώνει ο επιμελητής του βιβλίου Δημήτρης Διαλέτης, «είναι η πρώτη στην ιστορία των επιστημών προσπάθεια εφαρμογής των αρχών του ιστορικού και του διαλεκτικού υλισμού στην ερμηνευτική προσέγγιση ενός καταστατικού για τη νεότερη επιστήμη έργου, των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα». Είναι η πρώτη και εξαιρετική. Πρόκειται για μια πολύ απάντηση στο πώς προέκυψε το συγκεκριμένο -ιδρυτικό- έργο της Φυσικής. Όπως επισημαίνει ο Κώστας Γαβρόγλου, η προσέγγισή του βασίζεται στην πραγμάτευση του κοινωνικού πλαισίου και του γνωστικού περιεχομένου της επιστήμης με εργαλείο την ανάλυση του Μαρξ σχετικά με τη διαδικασία της εργασίας. Ο Hessen πρότεινε τρεις θέσεις σχετικά: «1. Η πρώτη θέση αφορά στη σχέση μεταξύ των οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων την περίοδο του 16ου και 17ου αιώνα και στον ρόλο αυτής της σχέσης κατά την ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης: η θεωρητική μηχανική αναπτύχθηκε από τη μελέτη της τεχνολογίας των μηχανών. 2. Η δεύτερη θέση είναι, ουσιαστικά, αντίστροφη της πρώτης. Εκεί όπου οι επιστήμονες δεν μπορούσαν να στηριχθούν σε υπαρκτή τεχνολογία (μηχανές θερμότητας, ηλεκτρικοί κινητήρες), δεν κατέστη δυνατή η ανάπτυξη των αντίστοιχων γνωστικών περιοχών της φυσικής (θερμοδυναμική, ηλεκτρομαγνητισμός). 3. Η τρίτη θέση σχετίζεται με τους ιδεολογικούς περιορισμούς που υφίσταται η επιστήμη στην Αγγλία την περίοδο της ταξικής συναίνεσης [...] της Ένδοξης Επανάστασης (1688). Λόγω αυτών των συμβιβασμών, ο Νεύτων δεν υιοθέτησε πλήρως τη μηχανιστική αντίληψη για τον κόσμο και προσάρμοσε την έννοια της ύλης [...] έτσι ώστε να μπορεί να εισαγάγει τον Θεό στον υλικό κόσμο». Η παράθεση αδικεί τις θέσεις, που στην αναλυτική τους μορφή είναι πολύ πειστικές.

Το έργο του Hessen αποτελεί το κέντρο γύρω από το οποίο γράφεται το «Μαρξισμός και Επιστήμες». Και μ’ όλο που η συμβολή του στην εξέλιξη της ιστορίας της επιστήμης στη Δύση υπήρξε πραγματικά καθοριστική από πολλές απόψεις, νομίζω πως ο Δημήτρης Διαλέτης έχει δίκιο όταν υποστηρίζει πως το ενδιαφέρον του Hessen είναι «προς τα μέσα». Οι φιλοσοφικές διαμάχες, με τη τεράστια πολιτική τους σημασία, είναι που τον απασχολούν κυρίως. Από αυτήν την άποψη, το τόσο επιδραστικό ιστορικό μέρος της εργασίας φαίνεται πως γράφεται «παρεμπιπτόντως», για τις ανάγκες της σοβιετικής συμμετοχής στο Συνέδριο, ενώ το φιλοσοφικό δεύτερο μέρος είναι η καρδιά της παρέμβασης του Hessen.

Το βιβλίο συμπληρώνεται με δύο πολύ σημαντικές συμβολές, από τον Κώστα Γαβρόγλου και τον Αριστείδη Μπαλτά, με αντίστοιχους τίτλους «Μαρξισμός και ιστορία των επιστημών» και «Μαρξισμός και φιλοσοφία των επιστημών: Επιστημονική αντικειμενικότητα έναντι κοινωνικού σχετικισμού». Πρόκειται για εκτεταμένα -αναλυτικά κείμενα, τα οποία είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στην ανάγνωση του έργου του Hessen, ενώ, επιπλέον, μπορούν να διαβαστούν και ως αυτόνομες εισαγωγές, κατά μια έννοια, στο μαρξιστικό προβληματισμό σχετικά με την ιστορία και την φιλοσοφία της επιστήμης. Το ίδιο χρήσιμα είναι και τα κείμενα του μεταφραστή και επιμελητή της έκδοσης Δημήτρη Διαλέτη -τόσο ο πρόλογος όσο και το επίμετρο, με τίτλο «Στοιχεία από τη ζωή και το έργο του Boris Hessen».

Στα 100 χρόνια από τη Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση, ο τόμος αυτός αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να προσεγγίσουμε και πλευρές που, ενώ είναι απολύτως συναρτημένες με το κορυφαίο συμβάν του 20ού αιώνα, είτε αγνοούνται πλήρως είτε έχουν στρεβλωθεί σε τέτοια έκταση από την «ματιά των νικητών», που είναι κυριολεκτικά μη αναγνωρίσιμες. Η εξιχνίαση, ωστόσο, των «μυστηρίων» της ιστορικής εξέλιξης και, κυρίως, της εξέλιξης αυτού που υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, νομίζω, η πιο μεγάλη ελπίδα για απελευθέρωση, που γέννησε ο κόσμος από τις απαρχές του, απαιτεί από τους ανθρώπους της Αριστεράς -όχι από τους «ειδικούς»- την βαθιά ενασχόληση και με «τέτοια θέματα».

Η φιλοσοφία είναι ταξική πάλη στο χώρο της θεωρίας, όπως μάθαμε κάποτε. Γι’ αυτό και οι διαμάχες στο φιλοσοφικό πεδίο σπάνια μένουν εντελώς «αναίμακτες». Η σοβιετική εμπειρία, πάντως, δεν ανήκει σίγουρα σε αυτήν την σπάνια περίπτωση.

Η εργασία του Hessen «Οι οικονομικές και κοινωνικές ρίζες των Αρχών Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα» έχει εξαιρετική σημασία στην εξέλιξη αυτού, που, εκ των υστέρων, ονομάστηκε «εξωτερική ιστορία των επιστημών». Είναι η πρώτη προσπάθεια, στην ιστορία των επιστημών, εφαρμογής των αρχών του ιστορικού και του διαλεκτικού υλισμού, στην ερμηνευτική προσέγγιση ενός καταστατικού, για τη νεότερη επιστήμη, έργου

1 Πολύ καλές παρουσιάσεις της συγκεκριμένης φιλοσοφικής συζήτησης έχουμε στα βιβλία: René Zapata, Luttes Philosophiques en URSS, 1922-1931, Presses Universitaires de France, 1983 και Helen Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science -A Critical History, 2nd Edition, Humanities Press International, 1993. Μια σύντομη παρουσίαση στα ελληνικά γίνεται στο βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ (σ. 341 -352), καθώς και στο: Τάσος Μπέτζελος, Φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις στην ΕΣΣΔ, 1922-1931, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο: Δημοσθένης Παπαδάτος -Αναγνωστόπουλος (επιμ.), Το Διαρκές 1917 -Αφιέρωμα του RedNotebook στη Ρωσική Επανάσταση, ΚΨΜ, 2012, σ. 83-93.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL