Στον πολύμορφο χώρο της νεοελληνικής μας πεζογραφίας, το μυθιστόρημα εμφανίζεται μάλλον σπάνια ως καθαρή μορφή με συγκεκριμένα ειδολογικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένη δομή και οργάνωση. Το μυθιστόρημα δεν καλύπτεται από το σύνολο των πεζογραφικών αφηγήσεων και ούτε ως είδος ανήκει αποκλειστικά στην αφήγηση, όπως, για παράδειγμα, το διήγημα, η νουβέλα ή η εξιστόρηση συμβάντων και γεγονότων, έστω και αν αυτά τα συμβάντα και γεγονότα είναι φορτισμένα με συναισθηματικά, συγκινησιακά ή βιωματικά στοιχεία.
Μια αφήγηση μπορεί να ιστορεί δραματικές πτυχές του βίου ενός ανθρώπινου χαρακτήρα. Μπορεί ακόμη να εισδύει στο βάθος των ψυχικών διαδρομών και των συναισθηματικών αναταράξεων που η περιπλάνηση ενός ανθρώπου μέσα στον κόσμο, η τύχη και τα παιχνίδια της μοίρας, προκαλούν στον ήρωα της αφήγησης. Όμως όλα αυτά δεν συγκροτούν ένα μυθιστόρημα.
Το μυθιστόρημα καταλαμβάνει μια ιδιόρρυθμη θέση μέσα στον κόσμο της αφήγησης, και αυτή η ιδιορρυθμία του είναι που προσδιορίζει τα ειδολογικά του χαρακτηριστικά, ακόμη και τη σύγκρουσή του με τα άλλα είδη αφήγησης. Μάλιστα, ο μεγάλος θεωρητικός της λογοτεχνίας Μιχαήλ Μπαχτίν διατείνεται ότι η ιδιόρρυθμη θέση του μυθιστορήματος «δεν έχει τίποτε κοινό με εκείνη των άλλων ειδών».
Ακολουθώντας τώρα τον Μπαχτίν, θα αναφέρω κάποια κρίσιμα τοπολογικά χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος: 1. Δεν πρέπει να είναι «ποιητικό», με την έννοια που είναι ποιητικά τα άλλα λογοτεχνικά είδη. 2. Ένα μυθιστορηματικό πρόσωπο δεν πρέπει να είναι «ηρωικό», με την επική ή την τραγική σημασία του όρου: πρέπει να συνδυάζει γνωρίσματα θετικά όσα και αρνητικά, χυδαία και ευγενή, κωμικά και σοβαρά. 3. Αυτό το πρόσωπο πρέπει να παρουσιάζεται όχι σαν να ήταν έτοιμο, τελειωμένο και αμετακίνητο, αλλά ως ένα πρόσωπο που εξελίσσεται, μεταμορφώνεται, διδάσκεται από τη ζωή. 4. Το μυθιστόρημα οφείλει να γίνει για τον καιρό του ότι ήταν το έπος για τον αρχαίο κόσμο.
Αν αναφέρθηκα στον Μπαχτίν είναι διότι όλα αυτά τα ειδολογικά χαρακτηριστικά της μυθιστορηματικού είδους, τα οποία παραθέτει, συγκροτούν τη δομή και την οργάνωση της μυθιστορίας του Κώστα Χατζηαργύρη. Και επιπλέον αναδεικνύονται με εντυπωσιακή καθαρότητα από τους χαρακτήρες της μυθιστορίας: δηλαδή από τον τρόπο με τον οποίο ο Χατζηαργύρης δημιουργεί τα μυθιστορηματικά του πρόσωπα, από τον τρόπο με τον οποίο τα παρουσιάζει να εξελίσσονται μέσα στον κόσμο που τα περιβάλλει, να προσαρμόζονται ή να αντιδρούν, να μαθαίνουν από την ίδια τους τη ζωή και να προσπαθούν διαρκώς να μεταμορφώνουν τα εσωτερικά τους κίνητρα και τις επιθυμίες τους, προκειμένου να βρουν μια δική τους θέση μέσα σε ένα περιβάλλον που συνεχώς μεταβάλλεται, που συνεχώς παραλλάσσει ανάλογα με την κοινωνική δυναμική, η οποία για τους ήρωες του Χατζηαργύρη παίρνει τη μορφή ενός τραγικού πεπρωμένου.
Η Οικογένεια Ζαρντύ είναι το έπος και συγχρόνως η τραγωδία του μεταιχμίου: της μετάβασης από έναν βαθιά ριζωμένο τρόπο ζωής, κοινωνικής οργάνωσης και ατομικής νοοτροπίας, σε έναν άλλο τρόπο, εντελώς άξενο, μέχρι απανθρωπιάς, για τα μυθιστορηματικά πρόσωπα. Αυτή η αιφνίδια, η μάλλον απρόβλεπτη, μετάβαση είναι που ξαφνιάζει και παραζαλίζει τους ήρωες της μυθιστορίας του Χατζηαργύρη, που ανατρέπει εκ βάθρων τις ψυχικές και συναισθηματικές τους ισορροπίες, που τους εξωθεί σε κινήσεις σπασμωδικές, άλλοτε κωμικές και άλλοτε απεγνωσμένες, άλλοτε βάρβαρες και χυδαίες και άλλοτε ευγενείς και εξιδανικευμένες ή νοσηρές και αυτοκτόνες.
Το μεταίχμιο είναι η μετάβαση από την ανελαστικότητα μιας προβιομηχανικής, αγροτικής κατ' ουσίαν, κουλτούρας μέσα στην οποία οι ήρωες ζουν, φιλοδοξούν, επιθυμούν και ονειρεύονται, στην πλήρη ανατροπή, κοινωνική και συναισθηματική, προτύπων και αξιών που επιβάλλει ο αστικός τρόπος ζωής, ο οποίος αναδύεται κραταιά ως νέος, γενναίος κόσμος, αυτόνομος και αυτεξούσιος, με εντελώς διαφορετικές αξίες, με άλλα πρότυπα ζωής και δράσης, με άλλα στερεότυπα και κανόνες.
Μέσα σε αυτή τη μεταιχμιακή συνθήκη, ο Χατζηαργύρης παρουσιάζει τους ήρωές του όχι ως θετικούς ή αρνητικούς ιδεότυπους, ή αντιπροσωπευτικούς τύπους μιας κοινωνίας σε μετάβαση. Αντίθετα, τους παρουσιάζει ως θερμούς ανθρώπινους χαρακτήρες, οι οποίοι ωθούνται από τις εσωτερικές τους συγκρούσεις, από τον υποκειμενισμό τους, από τις ματαιοδοξίες τους, από τις αγαθές τους προθέσεις ή από τις οπισθοβουλίες τους όταν σκέπτονται και δουν προκειμένου να «μπαλώσουν» όπως - όπως μια κατάσταση και να σώσουν τον εαυτό τους στη δίνη που τους παρασύρει. Μάλιστα, πολλές φορές ο Χατζηαργύρης μεταχειρίζεται τους ήρωές του σαρκαστικά, με χιουμοριστική διάθεση, χωρίς ωστόσο να τους δημιουργεί με ένα γκροτέσκο πρόσωπο. Ίσα - ίσα ο σαρκασμός και το χιούμορ του Χατζηαργύρη καθιστά τους ήρωές του περισσότερο τραγικούς, ανθρώπους ριγμένους τυχαία μέσα στον κόσμο που τους περιβάλλει. Με αυτόν τον τρόπο, οι μυθιστορηματικές αναπαραστάσεις του Χατζηαργύρη είναι, θα έλεγα, άνθρωποι ιστορικοί: δηλαδή άνθρωποι της τρέχουσας ζωής. Όσο και αν η εποχή τους είναι απομακρυσμένη ήδη από τη δική μας, βρίσκονται διαρκώς μέσα στον δικό μας χρόνο· δημιουργεί σχέσεις μαζί μας, μοιράζονται τις δικές μας αβεβαιότητες και δυσφορίες, τις δικές μας εσωτερικές αναταράξεις· γίνονται άνθρωποι ανάμεσά μας.
