Στα δέκατα τέταρτα γενέθλιά της η Documenta πειραματίζεται με τον εκ-τοπισμό: προσπαθεί να υπερβεί τη γραμμική σύνδεση του χώρου και του χρόνου, ανοίγοντας τις πόρτες της σε δύο πόλεις, στη μετάβαση ανάμεσα σε δύο εποχές -από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο. Ενώ συμβαίνει στην ελληνική πρωτεύουσα, η διεθνούς φήμης εικαστική έκθεση προετοιμάζεται πυρετωδώς στη γενέτειρά της, το Κάσελ της Έσσης. Είναι μια απόπειρα προκλητική για πολλούς, αλλά και αντιμέτωπη με τις δικές της προκλήσεις.
Για το Κάσελ είναι ο γρίφος της ιδιοποίησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας που πρέπει να λυθεί. Μπορεί να στερηθεί την “επικαρπία” της Documenta μια μικρή πόλη τραυματισμένη λόγω πολέμου και τρωτή απέναντι στην παγκόσμια αγορά; Από το 1955 όλα εκεί έχουν αλλάξει. Ανοικοδομήθηκε, απέκτησε ζωή, με την τοπική της οικονομία να ανθεί, είδε την πτώση με την επέλαση των αλυσίδων και των πολυκαταστημάτων και σήμερα αναμετράται με την εξαγωγή της Documenta.
“Η Documenta ξεκίνησε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σηματοδοτώντας την αναγέννηση της Γερμανίας. Γι' αυτό πολλές φορές αντιμετωπίζεται ως μια έκθεση γερμανική. Είναι όμως έτσι; Μπορεί μια έκθεση, η ιδιοκτησία της οποίας ‘διεκδικείται’ από μια εθνική ταυτότητα, να είναι και παγκόσμια τελικά; Μπορεί μια έκθεση να απευθύνεται στο ευρύ κοινό και να είναι ταυτόχρονα μόνο γερμανική;”.
Τα ερωτήματα αυτά του Hendrik Folkerts, επιμελητή της Documenta 14, έκλεισαν τον κύκλο μιας ξενάγησης στο μουσείο Fridericianum, που θα φιλοξενήσει εκθέματα από την Ελλάδα και τις συλλογές του ΕΜΣΤ. Η ξενάγηση έγινε για μια ομάδα 10 δημοσιογράφων από την Αθήνα την περασμένη Τετάρτη, σε ένα ταξίδι διμερούς επαφής που οργάνωσε το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας, με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Goethe και της γερμανικής πρεσβείας στην ελληνική πρωτεύουσα.
“Πάντα το εκτιμώ να ακούω τον κόσμο να συνδέεται συναισθηματικά με την τέχνη, να την οικειοποιείται. Από την άλλη, η συνθήκη αυτή εγείρει ερωτηματικά για την περιπλοκότητα που διέπει τις προσλήψεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας” έλεγε ο Folkerts.
Για την καλλιτεχνική διεύθυνση της Documenta είναι ιδιαίτερης σημασίας η διεθνοποίηση του αισθητικού, και μάλιστα επίκαιρη, σε μια εποχή που ο κόσμος βρίσκεται αντιμέτωπος με τις προκλήσεις των εθνικών αναδιπλώσεων. “Έτσι είναι η τέχνη. Καμιά φορά 'σηκώνει' αυτά που πονούν. Όπως σήμερα τις σχέσεις Γερμανίας και Ελλάδας” κατέληγε ο Folkert.
Κάθε φορά, πρώτη φορά
Μπαίνοντας στο Κάσελ, ένα μεγάλο πανό προαναγγέλλει την Documenta 14. Για πρώτη φορά το πανό αναφέρεται σε ένα άλλο μέρος του κόσμου, την Αθήνα. Προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα σε ντόπιους και επισκέπτες. Αν και οι αντιδράσεις των πρώτων μηνών έχουν καταλαγιάσει, η απόπειρα του Άνταμ Σίμτσικ έχει σοκάρει τη γερμανική κωμόπολη. “Η Documenta όχι μόνο θα φιλοξενηθεί αλλού, αλλά θα εγκαινιαστεί και στην Αθήνα. Ήταν σοκ” εξηγούσε ο Mark Christian von Busse, δημοσιογράφος στην τοπική εφημερίδα της “Die Hessische / Niedersaechische Allgemeine” (HNA), που ξενάγησε τη δημοσιογραφική αποστολή μας στην κεντρική πλατεία του Κάσελ.
“Η Documenta είναι μια έκθεση που κάθε φορά ξεκινάει από την αρχή. Τίποτε δεν είναι ίδιο με το παρελθόν της. Για τα επόμενα πέντε χρόνια, η απάντηση στο 'τι διαφορετικό θα φέρει' δεν μπορεί να είναι σίγουρα απλώς μια άλλη πόλη” συμπλήρωνε.
Οι Documentas που δεν έγιναν
Μέχρι τώρα η έκθεση έχει “δανείσει” λίγη μόνο από την αίγλη της: κάποια εκθέματα στη Λατινική Αμερική ή στον Καναδά, τίποτε παραπάνω. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό, ωστόσο, είναι ότι στα σχέδια του Άρνολντ Μπόντε υπήρχε ήδη από την Documenta 4 η ιδέα της εξαγωγής της. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής των τεσσάρων πρώτων εκθέσεων της Documenta ήθελε για την πέμπτη κάτι διαφορετικό.
“Ο Μπόντε ήταν ένας ζωγράφος, ένας δημιουργός από το Κάσελ με ιδιαίτερα ανοικτούς ορίζοντες. Είχε σκεφτεί να λάβει χώρα στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, και μάλιστα είχε φτιάξει σχέδια, όμως ποτέ η σκέψη δεν πραγματώθηκε. Οικονομικά και πολιτικά ζητήματα έμπαιναν πάντα στη μέση” έλεγε ο Martin Groh, επιστημονικός υπεύθυνος του ιστορικού αρχείου της Documenta στο Κάσελ. Με έναν τρόπο, πάντως, η Documenta 5 ήταν ριζοσπαστική. Ήταν η πρώτη που φιλοξένησε perfomances.
“Υπάρχει μια ολόκληρη ιστορία, ένα μεγάλο αρχείο, για τα projects της Documenta που είχαν σχεδιαστεί, αλλά δεν έλαβαν ποτέ σάρκα και οστά” συμπλήρωνε ο Μ. Groh και, όπως μας θύμιζε, μια ιδέα που τελικά έγινε πραγματικότητα ήταν οι 7.000 οξιές. Πρόκειται για το έργο του Γιόσεφ Μπόις, που από την Documenta 7 μέχρι σήμερα δεσπόζει ως αντίκρισμα στην εκβιομηχάνιση.
Χάρη και σε αυτά τα δέντρα, το πράσινο σήμερα Κάσελ θα υποδεχθεί τους σχεδόν 1.000.000 επισκέπτες του. Ήδη οργανώνονται ξεναγήσεις με πολλούς ξεναγούς ανά γκρουπ, προκειμένου οι επισκέπτες να έρθουν σε επαφή με διαφορετικές προσλήψεις της τέχνης. Η πόλη “χτυπάει” στον ρυθμό της Documenta. Η χώρα το ίδιο.
Ματιά στο Documenta Archiv
Το 1961 ιδρύθηκε το ιστορικό αρχείο της Documenta, για να φιλοξενήσει τις αφίσες της, τις φωτογραφικές της συλλογές, πρωτόκολλα, έγγραφα, δημοσιεύματα που την αφορούν, καθώς και μια μεγάλη βιβλιοθήκη με έργα για την τέχνη του 20ού και 21ου -πλέον- αιώνα. “Υπήρξε από την πρώτη στιγμή η ανάγκη να μπορεί κάθε νέα ομάδα που επιμελείται την Documenta να ανατρέχει στις προηγούμενες, να μην ξεκινάει από την αρχή. Την ίδια ανάγκη μοιράζονται, εξάλλου, και οι καλλιτέχνες” τόνιζε ο M. Groh.
Από το 1955 δυστυχώς υπάρχει λίγο υλικό. Κανείς δεν ήξερε τότε ότι η έκθεση θα λάβει τις διαστάσεις που απέκτησε τα χρόνια που ακολούθησαν. Όσο όμως φτάνουμε στο σήμερα, το υλικό πυκνώνει. Η ομάδα που εργάζεται εκεί προσπαθεί να το ψηφιοποιήσει και, όπως λέει, αυτό είναι το πιο δύσκολο, γιατί δεν υπάρχει αντίστοιχος προϋπολογισμός. “Μόνο και μόνο για να συγκεντρώσουμε το υλικό μιας έκθεσης και να το καταστήσουμε προσβάσιμο στο κοινό, χρειαζόμαστε πέντε χρόνια” κατά τον Groh.
Ο επιστημονικός υπεύθυνος του Documenta Archiv στάθηκε και στις προκλήσεις του χώρου όπου φιλοξενείται. “Ελπίζουμε να μετακομίσουμε μέσα στην επόμενη πενταετία κάπου με λιγότερο φως και υγρασία. Πρέπει να εξασφαλίσουμε κατάλληλες συνθήκες για ορισμένους από τους θησαυρούς που διαθέτουμε” έλεγε. Το γερμανικό κοινοβούλιο έχει εγκρίνει, πάντως, προϋπολογισμό 12 εκατομμυρίων ευρώ για τη μετακόμιση του αρχείου.
Το «Μάιν-χαταν» της Γερμανίας
Μπορεί να μην είναι η “μητρόπολη” της γερμανικής τέχνης, ωστόσο η Φραγκφούρτη εντυπωσιάζει: στη χρηματοπιστωτική μητρόπολη συνυπάρχουν το πολιτιστικό παρελθόν της Γερμανίας με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, εγχώρια και μη, που διεκδικεί τον χώρο της στις δεκάδες γκαλερί και μουσεία. Από τη μία πλευρά του Μάιν, που χωρίζει την πόλη στα δυό, η Φραγκφούρτη υψώνει όλα τα μεγάλα μουσεία της.
Στην αντίπερα όχθη του ποταμού, δίπλα στους ουρανοξύστες των τραπεζών και των εταιρειών, των πολυώροφων γραφείων και του χρήματος, φιλοξενεί μικρούς και μεγαλύτερους χώρους τέχνης, τον καθεδρικό ναό της κι απ' έξω τους καλλιτέχνες των δρόμων της.
Στην οικονομική «πρωτεύουσα» της Ευρώπης χτυπάει σήμερα ένα μέρος από την καρδιά της σύγχρονης καλλιτεχνικής παραγωγής της Γερμανίας. Γι’ αυτό το ταξίδι στις προεργασίες της Documenta 14 όφειλε μια στάση και εδώ, για να προσεγγίσει την πολιτισμική περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην οποία πραγματώνεται.
Η Φραγκφούρτη αποτυπώνει και συνδέει διαφορετικά κομμάτια του παζλ της Γερμανίας: γραφική μέσα στους ουρανοξύστες της, πράσινη μέσα στο μεγάλο της ύψος και τις σκαλωσιές που αναστηλώνουν τα κτήριά της, βαθιά θρησκευόμενη δίπλα στον φιλελευθερισμό της, οικονομική, μετρήσιμη σε χρήμα, αλλά και πόλος πολιτιστικής κληρονομιάς.
«Είναι τυχαίο που στα κεντρικά της Deutsche Bank φιλοξενείται σήμερα μια από τις πιο σημαντικές και ακριβές καλλιτεχνικές συλλογές;» διερωτήθηκε ένας από τους ξεναγούς, για να συμπληρώσει: «Η τέχνη είναι σχεδόν πάντα συνυφασμένη με το χρήμα, την οικονομική ευημερία». Τι σημαίνει, όμως, τότε, το ότι η Documenta φιλοξενείται στην Αθήνα της κρίσης;
Αντιθέσεις όπως αυτές πλαισιώνουν την έκθεση το 2017. Αντιθέσεις όπως αυτές βλέπει κανείς στη Φραγκφούρτη με τις γκαλερί των χιλιάδων ευρώ, τους performers του δρόμου, αλλά και τους δικούς της επαίτες. Εξάλλου, το «Μάιν-χαταν» της Γερμανίας -όπως την αποκαλούν- γίνεται κάθε μέρα από κοσμοπολίτικη μητρόπολη μια ήσυχη γειτονιά, και πάλι πίσω.
Η Documenta στα γερμανικά ΜΜΕ
Η παρουσίαση μιας εκ των μεγαλύτερων εικαστικών εκθέσεων στην Ευρώπη και τον κόσμο βρίσκεται αντιμέτωπη με σειρά προκλήσεων: είναι μια έκθεση εν μέσω προετοιμασίας και ακόμη το 80% των καλλιτεχνών της αρνούνται να εκτεθούν όσο δημιουργούν. Για λόγους σαν αυτούς, για λόγους που σχετίζονται με τη φιλοξενία της σε δύο διαφορετικές πόλεις, η Documenta 14 κρατάει χαμηλό προφίλ.
“Πρέπει να βρίσκουμε τρόπους να την προπαγανδίζουμε, χωρίς να αποκαλύπτουμε το περιεχόμενό της” εξηγούσε η Henriette Gallus, επικεφαλής επικοινωνίας της έκθεσης. Τη συναντήσαμε στα γραφεία του ιστορικού αρχείου της Documenta. “Μια χρονιά η έκθεση, στην έβδομη διοργάνωσή της, επιχείρησε να τα κάνει όλα στο φως και ήταν καταστροφή. Η καλλιτεχνική διεύθυνση αναγκάστηκε να αλλάξει το περιεχόμενό της τότε” μας έλεγε.
Σε εθνικό επίπεδο, ήδη από το περασμένο φθινόπωρο, το κανάλι 3sat έχει ξεκινήσει τα ρεπορτάζ για την έκθεση.“Από τον Μάιο θα συνεχίσουμε πιο συστηματικά. Σε αυτό το συνεχές debate που προκαλεί η Documenta εμείς θέλουμε να δώσουμε βήμα” έλεγε η Ursula May, επικεφαλής της δημοσιογραφικής κάλυψης της έκθεσης στο τηλεοπτικό μαγκαζίνο Kulturzeit.
Όσο για τη δημοσιογραφική κάλυψη της Documenta στον τοπικό Τύπο του Κάσελ, αντιμετωπίζει κι αυτή τις προκλήσεις της. Τα μέσα στην κωμόπολη διαχειρίζονται τις διαφορετικές στάσεις και θέσεις σε μια κοινότητα των 200.000 κατοίκων (και των 354 Ελλήνων). Η εξαγωγή στην Αθήνα τους προκαλεί προβληματισμό. Ο δήμαρχος του Κάσελ ζητούσε για μεγάλο διάστημα να ακυρωθεί η συμφωνία. Είναι όμως και η ίδια η τέχνη, που μερικές φορές δεν καταφέρνει να πλησιάσει τους κατοίκους του Κάσελ. Αν σκεφτεί, πάντως, κανείς ότι η Documenta “κόβει” 10.000 εισιτήρια των 100 ημερών, τότε αναθαρρεί.
Φραγκφούρτη. Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Βαρθολομαίου δεν είχε ποτέ του επίσκοπο· για πάνω από 400 χρόνια υπήρξε ο τόπος εκλογής και ενθρόνισης των αυτοκρατόρων. Από το 680 έως το 1994 «βίωσε» σειρά ανακαινίσεων και επεκτάσεων μέχρι να λάβει τη σημερινή επιβλητική του μορφή. Μοναδικός «μάρτυρας», το κορίτσι της Μεροβίγγειας, που είναι θαμμένο μέσα στον καθεδρικό ναό από τον 7ο αιώνα
Κάσελ. Δίπλα στον “Παρθενώνα από βιβλία” της Marta Minujin βρίσκεται το μουσείο Fridericianum. Εκεί θα φιλοξενηθούν εκθέματα της Documenta 14 από το ΕΜΣΤ. Το μουσείο ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα ως βιβλιοθήκη, με πάνω από 100.000 βιβλία. Αργότερα πολλά κάηκαν και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο βομβαρδίστηκε. Σήμερα, δίπλα στο μουσείο, ο “Παρθενώνας” χτίζεται με 62.000 βιβλία, δεκάδες εκ των οποίων βρέθηκαν στο στόχαστρο της λογοκρισίας. Θέλει να τιμήσει την ιστορία της πόλης, την ιστορία της Αθήνας, αλλά και να αναβιώσει το αντίστοιχο αργεντίνικο έργο που η ίδια καλλιτέχνιδα δημιούργησε μετά την πτώση της δικτατορίας στη λατινοαμερικανική χώρα. Σε αντίθεση με το πρώτο έργο της Minujin, ο “Παρθενώνας από βιβλία” φέτος είναι στις ίδιες διαστάσεις με τον ναό του Παρθενώνα
