Ο άνθρωπος, σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής του διαδρομής, είχε επίγνωση της φθαρτότητας και του περιορισμένου της δύναμής του. Όσο κι αν προόδευε, όσα κι αν κατάφερνε, πάντα υπήρχε κάτι που δεν μπορούσε να κάνει. Τότε, κρύβοντας το πραγματικό, εφήμερο και αδύναμο πρόσωπό του, κατέφευγε στο προσωπείο. Τη μάσκα. Τη χρησιμοποίησε για να καλύψει πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους ανάγκες.
Για έναν μεγάλο βασιλέα, εκτός του ότι ήταν αδιανόητο να διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη το σώμα του μετά τον θάνατο, θα έπρεπε να φροντίσουν οι υπήκοοί του, να αποκρυφτεί και το πρόσωπό του, με τη μάσκα που όπως όλες οι μάσκες, κρύβει το πρόσωπο. Αυτή είναι η νεκρική μάσκα. Τη συναντάμε στην αρχαία Αίγυπτο, στην αρχαία Ελλάδα και σε προκολομβιανούς πολιτισμούς.
Μπαίνοντας στο πεδίο του ιερού, η μάσκα έχει τη θέση της και σε λατρευτικές εκδηλώσεις. Για τις μαγικοθρησκευτικές τελετές της πρώιμης λίθινης εποχής, μάσκες με μορφή ζώων ή και θηρίων, συμπληρώνουν για αυτόν που τη φορά τη δύναμη που του λείπει ως ανθρώπινο όν, για να νικήσει το κακό, να θεραπεύσει τον άρρωστο, να προκαλέσει τη βροχή, να επιφέρει γονιμότητα. Τα υλικά που μεταχειρίζεται για την κατασκευή της είναι αυτά που βρίσκει στη φύση και όσα του παρέχει το πολιτισμικό επίπεδο της εποχής: ξύλο, μέταλλο, πηλός, όστρακα, φτερά, δέμα, κέρατα.
Στην αρχαία Ελλάδα, μέσω των θρησκευτικών τελετών γεννήθηκε το θέατρο. Στα Ελευσίνια Μυστήρια, ο θρήνος για τον Διόνυσο και η προσθήκη του πρώτου υποκριτή απέναντι στον χορό των θρηνούντων μυστών μάς έδωσαν την πρώτη εκδοχή του θεατρικού γεγονότος. Γεννήθηκε εκείνη ακριβώς τη στιγμή το Θέατρο, φέρνοντας μαζί του και το προσωπείο, ως μάσκα θεατρική. Πέρα όμως από τη δύναμη και το κύρος που προσδίδει στον ρόλο μια μάσκα που κρύβει έναν καθημερινό άνθρωπο, τον υποκριτή δηλαδή, εξυπηρετούσε και άλλες ανάγκες. Οι ρόλοι, εδώ, παίζονταν αποκλειστικά από άνδρες. Η μάσκα, λοιπόν, ξεχώριζε τους ανδρικούς από τους γυναικείους ρόλους και υποδήλωνε ηλικία, αλλά και καταστάσεις: χαρά, λύπη, οργή, φόβο. Στην τραγωδία έχουμε μάσκες επιβλητικές, ενώ στην κωμωδία μάσκες χαρούμενες και δηλωτικές της ταυτότητας του χορού. Έχουμε λοιπόν μάσκες για τον χορό των καρβουνιάρηδων Αχαρνέων στο ομώνυμο έργο του Αριστοφάνη, τις ανάλογες για τα πουλιά στους «Όρνιθες», τις κατάλληλες για να αποδώσουν τα σύννεφα στις «Νεφέλες» κ.ο.κ.
Η μάσκα στο θέατρο κληρονομείται από τους Ρωμαίους και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του ρωμαϊκού θεάτρου. Τον Μεσαίωνα τη συναντάμε στα θρησκευτικά δράματα με θέματα από τη Βίβλο και αργότερα τη βλέπουμε να διαπρέπει στην Κομέντια Ντελ Άρτε. Κάθε ρόλος εδώ, ανδρικός ή γυναικείος, έχει τη δική του μάσκα.
Σε όλη τη μέχρι σήμερα πορεία του Θεάτρου, η μάσκα συμμετέχει στις παραστάσεις, δίνει λύσεις, καθορίζει ή απλώς συμβάλλει στην αισθητική μιας παράστασης και βεβαίως, εξελίσσεται - στον τρόπο κατασκευής της, στα χαρακτηριστικά και στον τρόπο χρήσης της.
Όμως αυτό το κοινωνικό προϊόν του ανθρώπινου πολιτισμού συμμετείχε και σε άλλες εκφάνσεις και δραστηριότητες της κοινωνικής ζωής. Στη Βενετία, χρησιμοποιήθηκε ως πρωτοποριακή πράξη απόκρυψης της ταυτότητας και των προθέσεων αυτού που τη φορούσε. Στρατεύθηκε, λοιπόν, για τη συγκάλυψη πολιτικών σκανδάλων, παρανομιών και απαγορευμένων σχέσεων. Αυτού του είδους η χρήση της μάσκας ανάγκασε κάποια στιγμή τους ηγέτες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας να νομοθετήσουν την απαγόρευση της χρήσης της, επιτρέποντάς τη μόνο στο διάσημο βενετσιάνικο καρναβάλι.
Όμως η μάσκα χρησιμοποιείται μέχρι τις ημέρες μας, για πολλούς και διάφορους, μη καλλιτεχνικούς λόγους. Σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας, η ισχυρή εξάρτηση του ατόμου από τον ίδιο του τον εαυτό, του επιβάλλει να φροντίζει για την καλή προς τα έξω εικόνα του. Όταν λοιπόν αποφασίσει να κάνει κάτι που θα τσαλακώσει αυτήν την εικόνα, καταφεύγει στο προσωπείο. Ένα δανεικό, ψεύτικο πρόσωπο δηλαδή, που χρεώνεται πράξεις και συμπεριφορές ανεπίτρεπτες για το πραγματικό πρόσωπο κάτω από τη μάσκα.
Το πρόσωπο και το προσωπείο μπερδεύονται αριστοτεχνικά στις μέρες μας και όλο και δυσκολότερα τα ξεχωρίζεις. Κοιτώντας γύρω μας καθημερινά πόσα πρόσωπα βλέπουμε άραγε και πόσα προσωπεία; Ποιος μπορεί αλήθεια να εγγυηθεί με σιγουριά για την αυθεντικότητα του προσώπου απέναντί του; Είναι σίγουρος ή σίγουρη πως αυτό που βλέπει, αυτό με το οποίο συνεργάζεται, κοιμάται ή αγωνίζεται μαζί του για έναν σκοπό είναι όντως πρόσωπο και δεν είναι απλώς ένα προσωπείο;...
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής της Περιφέρειας Αττικής
