«Τα μάτια της Έλσας», το ποίημα που έγραψε ο Λουί Αραγκόν μέσα στην κατεχόμενη Γαλλία το 1942 για την Έλσα Τριολέ. Αυτόν τον τίτλο έδωσε και η Αθηνά Κεφαλά στην παράστασή της, όπου έγραψε κείμενα, μετέφρασε, έκανε τη σκηνοθεσία του έργου. Είναι ο τίτλος που σμίγει σε ένα σταυροδρόμι δύο παράλληλες αφηγήσεις: Η πρώτη και βασική αφήγηση είναι η αλληλογραφία για πενήντα χρόνια -από την επανάσταση των μπολσεβίκων μέχρι τον Μάη του ’68 στο Παρίσι- των δύο Ρωσίδων αδελφών, της Έλσας Τριολέ, γυναίκας του Αραγκόν και της Λίλι Μπρικ, συντρόφου του Μαγιακόφσκι. Η δεύτερη αφήγηση είναι τα ίδια τα ποιήματα του Αραγκόν που ακούγονται με απαγγελίες αλλά και με ζωντανή μουσική και τραγούδι, ακολουθώντας την εξέλιξη της ζωής και του έργου του.
Η αλληλογραφία Έλσας Τριολέ και Λίλι Μπρικ
Και οι δύο αδερφές λατρεύουν τον Μαγιακόφσκι, θαυμάζουν την τέχνη του και είναι δεμένες με τη σοβιετική τους πατρίδα. Μετά την αυτοκτονία του το 1930 αφιερώνουν σε αυτόν μέχρι το τέλος της ζωής τους μεγάλο κομμάτι της σκέψης και της δραστηριότητάς τους. Η Έλσα τον γνώρισε στη Μόσχα όταν εκείνη ήταν λιγότερο από 17 χρονών. Εκείνος σύντομα ερωτεύτηκε τη Λίλι κι έζησε μαζί της, ενώ η Έλσα παντρεύτηκε έναν Γάλλο κι εγκατέλειψε τη Σοβιετική Ένωση. Ο φουτουριστής Μαγιακόφσκι γίνεται και η αφετηρία που γνωρίζονται κι ερωτεύονται από την πρώτη στιγμή η Τριολέ με τον Αραγκόν το 1928, όταν ο Μαγιακόφσκι επισκέπτεται το Παρίσι και συναντά στην «Κουπόλ» τους Γάλλους πρωτοπόρους ποιητές. Ο Αραγκόν ήταν τότε μαζί με τον Μπρετόν πρωτοπόροι στην ομάδα των σουρεαλιστών και μόλις είχε γίνει μέλος του γαλλικού κομμουνιστικού κόμματος. Ακολουθούν η αυτοκτονία, ο Πόλεμος, η Αντίσταση στη Γαλλία, η Απελευθέρωση και τα μετέπειτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, ο Μάης του ’68. Η αλληλογραφία των δύο αδελφών παρακολουθεί αυτά τα συγκλονιστικά γεγονότα, προβάλλοντας παράλληλα τον διαφορετικό ψυχισμό τους: Η Έλσα πιο αυστηρή, δοσμένη στο συγγραφικό της έργο και τον Αραγκόν, συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις. Η Λίλι, γλύπτρια, συμμετέχει στη ζωή και στις τέχνες φαινομενικά πιο ανάλαφρα.
Η πορεία του Αραγκόν
Τα ποιήματα του Αραγκόν εκφράζουν την πολιτική και καλλιτεχνική του ιστορία. Αρχικά τάχθηκε με το Νταντά, μετά με τους σουρεαλιστές. Το 1930 παραβρέθηκε ως εκπρόσωπος της ομάδας των υπερρεαλιστών στο συνέδριο των καλλιτεχνών στο Χαρκόβ της Σοβιετικής Ένωσης, όπου τελικά κυριάρχησε η κομματική γραμμή για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Ο ίδιος κάνει αυτοκριτική για τον σουρεαλισμό και η ομάδα τους σπάει. Το 1931 δημοσιεύει το ποίημα «Κόκκινο Μέτωπο», ένα ποίημα ανατρεπτικό, με έντονο πολιτικό και αντιαποικιακό περιεχόμενο και εκφράσεις κατά των Γάλλων σοσιαλδημοκρατών. Ακολουθεί μεγάλος σάλος στη Γαλλία, τον παραπέμπουν το 1932 σε δίκη με την κατηγορία της πρόκλησης σε στρατιωτική ανυπακοή και σε δολοφονικές πράξεις. Οι σουρεαλιστές τον στηρίζουν μιλώντας για την ελευθερία της ποίησης, συλλέγουν υπογραφές. Τότε ο Μπρετόν, αρχηγός των σουρεαλιστών, γράφει το περίφημο κείμενο «Η Αθλιότητα της ποίησης», όπου αφενός υποστηρίζει τον Αραγκόν καταγγέλλοντας το κατηγορητήριο, αφετέρου ασκεί καταιγιστική κριτική στο «Κόκκινο Μέτωπο», λέγοντας ότι αποστασιοποιείται από κάθε λυρική ανθρώπινη έκφραση, ότι καλεί άμεσα σε πολιτική δράση, εννοώντας την κομματική προπαγάνδα. Ο Αραγκόν τελικά απαλλάσσεται, αλλά η ρήξη με τον Μπρετόν είναι άμεση. Σημειώνουμε ότι το ποίημα, που είχε αρχικά εκδοθεί το 1931μέσα στη συλλογή «Καταδιωκόμενος Καταδιώκτης» (Persécuté Persécuteur), αφιερωμένη τότε στην Έλσα Τριολέ, δεν συμπεριλήφθηκε από τον ποιητή στην έκδοση των Απάντων του το 1974. Οι Έλληνες υπερρεαλιστές ακολούθησαν τον Μπρετόν. Ωστόσο το «Κόκκινο Μέτωπο» μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Νικήτα Ράντο (Νικόλαο Κάλας) στις αρχές του ’30, ενώ επιρροές του ποιήματος βρίσκουμε σε ποίηση Ανδρέα Εμπειρίκου του 1934 και του 1962 (Ες-Ες-Ες-Ερ, Ρωσία). Πέρα από τις σοκαριστικές εκφράσεις βίας, το ποίημα περιλαμβάνει και κομμάτια που συγκλονίζουν.
Παράλληλα με τον άλλο παλιό σουρεαλιστή Πολ Ελυάρ, ο Αραγκόν γράφει ποίηση που κρατά ψηλά το ηθικό των αντιφασιστών στην περίοδο του Πολέμου, όπως το πολύ γνωστό «Γράφω σε μια χώρα που ερήμωσε από τη χολέρα». Μέσα στα γράμματα της Έλσας Τριολέ φαίνεται η ενεργή συμμετοχή του Αραγκόν στην Αντίσταση, οι κίνδυνοι, η πείνα. Μετά την Απελευθέρωση περνά σε πιο ελεύθερο στίχο με εσωτερική ανασκόπηση και μελαγχολία. Σταδιακά ξανοίγεται πολιτικά. Ποιήματά του μελοποιεί ο Λουί Φερέ. Η σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία τον βρίσκει αντίθετο. Τον Μάη του ’68 τάσσεται καθαρά στο πλευρό των φοιτητών και η Έλσα περιγράφει με λεπτομέρειες τις κινήσεις και δραστηριότητές του. Μετά τον θάνατο της Έλσας συζεί μέχρι το τέλος του με τον φίλο του Ζαν Ρεστάτ.
Η παράσταση τελειώνει αισιόδοξα με το τρυφερά μελοποιημένο από τον Μαρίνο Κωστόπουλο ποίημα του Αραγκόν «Τραγουδώ για να περνά ο καιρός».
Info: Σκηνοθεσία: Αθηνά Κεφαλά. Παίζουν: Χρύσα Καψούλη, Νατάσσα Κρητικού, Νιόβη Πεπέ. Μουσική: Μαρίνος Κωστόπουλος. Ποιήματα διαβάζουν σε προβολή ο Γιώργος Μαρκόπουλος και ο Θωμάς Τσαλαπάτης. Γκεστ: Μάνια Παπαδημητρίου. Μεταφράσεις του Αραγκόν: Άννα Φιλίνη. Παραστάσεις: από τη Δευτέρα 5 Δεκεμβρίου και κάθε Δευτέρα στις 21.00 στο Μπαράκι της Διδότου (Διδότου 3, Κολωνάκι).
