«Αγαπητέ Κύριε, σας ευχαριστώ για το βιβλίο σας, το οποίο έλαβα χθες. Το διάβασα με ενδιαφέρον. Εκτίμησα πολύ το επίπεδο της σκέψης του, την πληροφορία και την εκτίμηση που εκφράζεται απέναντί μου· αυτά το κάνουν να ξεχωρίζει από τα άλλα κείμενα που πραγματεύονται το ίδιο θέμα […]»
Επιστολή του Γκυ Ντεμπόρ στον Ανσέλμ Γιάππε, Δεκέμβρης 1993.
Ίσως να μην υπάρχει άλλη ανταμοιβή για τον κόπο ενός συγγραφέα,εκτός από την αναγνώρισή του από το ίδιο του το «θέμα». Ο Ανσέλμ Γιάππε μέσα από τη μονογραφία του για τον Ντεμπόρ [Γκι Ντεμπόρ, μετάφραση: Νίκος Κούρκουλος, Ελεύθερος Τύπος, 1998] κατάφερε, όχι μόνο να φιλοτεχνήσει την εικόνα του στοχαστή Ντεμπόρ, αλλά και να συστηθεί στο κοινό ως οξυδερκής αναλυτής της πολιτικής θεωρίας. Γεννημένος στη Βόννη το 1962, ο Γιάππε θα σπουδάσει Φιλοσοφία και Ιστορία της Τέχνης στην Ρώμη και στο Παρίσι, απ’ όπου και θα αποκτήσει τον τίτλο του διδάκτορα της Φιλοσοφίας. Σήμερα, διδάσκει Θεωρία της Τέχνης στα πανεπιστήμια του Φροσινόνε (Frosinone) και της Τουρ (Tours), ενώ συνεργάζεται τακτικά με διάφορες επιθεωρήσεις και περιοδικά, όπως το Exit! στη Γερμανία, τα Lignes και Illusio στη Γαλλία, καθώς και με την εφημερίδα Il manifesto στη Ρώμη.
Εκτός από τον Ντεμπόρ, ο Γιάππε αντλεί την πνευματική του καταγωγή από τις αναλύσεις της Σχολής της Φραγκφούρτης, καθώς και από το έργο του Καναδού στοχαστή Μόισε Πόστοουν (Moishe Postone), Χρόνος, Εργασία και Κοινωνική κυριαρχία.1 Η σύνδεση του με τον Ρόμπερτ Κουρτς τον έφερε σε επαφή με τη ριζοσπαστική κριτική της αξίας και τον οδήγησε στην ομάδα Krisis. Στα πολυάριθμα βιβλία και άρθρα που έχουν δημοσιευτεί σε διάφορες γλώσσες, η σκέψη του αγγίζει τη φιλοσοφία, την πολιτική θεωρία, αλλά και την τέχνη και τη λογοτεχνία. Στην Ελλάδα, κείμενά του έχουν μεταφραστεί σε συλλογικούς τόμους που κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις των Ξένων2, αλλά και αυτόνομα στον τόμο Το τέλος της Τέχνης: στον Αντόρνο και στον Ντεμπόρ (2007), σε μετάφραση της Λίας Γυιόκα, από τις ίδιες εκδόσεις.
Όμως, αυτό που έμελλε να καθορίσει την πνευματική του πορεία ήταν η σκέψη τού Ντεμπόρ. Στη μονογραφία Γκυ Ντεμπόρ, που εκδόθηκε στα ιταλικά το 1992, ο Γιάππε δείχνει πως για να κατανοήσουμε τη θεωρία του Ντεμπόρ, πρέπει να την κατατάξουμε ανάμεσα στις υπόλοιπες μαρξιστικές θεωρίες. Σύμφωνα με τον Γιάππε, ο Ντεμπόρ, στη σκιά της σκέψης του Ανρί Λεφέμπρ (Henri Lefebvre)και του περιοδικού Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα που διηύθυνε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, στηρίζεται στη θεωρία του Μαρξ, αλλά και του Λούκατς για να θεμελιώσει την έννοια του Θεάματος, όπως αυτή παρουσιάζεται στο κλασικό πλέον βιβλίο του Η Κοινωνία του Θεάματος. Η ανάλυση του Γιάππε συνδέει το Θέαμα με το ερώτημα της αξίας και του φετιχισμού του εμπορεύματος. Δεν πρόκειται για ανάλυση της εικόνας, αλλά για «κοινωνική σχέση, η οποία μεσολαβείται από τις εικόνες» (Ντεμπόρ). Συνεπώς, το πρόβλημα δεν είναι μόνο η ανακρίβεια της εικόνας σε σχέση με αυτό που αναπαριστά, αλλά και η κατάσταση των πραγμάτων που πρέπει να αναπαρασταθεί. Σύμφωνα με τον Γιάππε, στην εμπορευματική κοινωνία η πραγματικότητα αντιστρέφεται· η πραγματική εργασία μετατρέπεται σε αφηρημένη εργασία και η αξία χρήσης σε ανταλλακτική, όπως περιέγραψε ο Μαρξ στον Φετιχιστικό χαρακτήρα του εμπορεύματος, στο πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου.
Μέσω της μαρξιστικής ανάλυσης της θεωρίας του Ντεμπόρ, ο Γιάππε αναδεικνύει την υπολανθάνουσα ιδεολογία του καπιταλισμού, μέσω της οποίας η αστική τάξη επιβάλει τον ανορθολογικό χαρακτήρα του τρόπου παραγωγής της σαν ορθολογικό και ομοιογενές σύνολο. Κάθε άμεση επικοινωνία μεταξύ της παραγωγής και της κοινωνίας διακόπτεται, με αποτέλεσμα η πραγματική κοινωνική δράση να διασπάται σε επιμέρους ατομικές λειτουργίες. Αυτή η αφαίρεση είναι, κατά την ανάλυση του Γιάππε, το κύριο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Σ’ αυτό το σημείο, εμφανίζεται ένα δεύτερο, εξίσου σημαντικό επίπεδο, στη σκέψη του Γερμανού θεωρητικού. Η καπιταλιστική αφαίρεση δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την εμφάνιση της σύγχρονης επιστήμης από τον Γαλιλαίο και των a priori κατηγοριών της διάνοιας από τον Καντ. Επηρεασμένος από τις αναλύσεις του συνοδοιπόρου της σχολής της Φραγκφούρτης Άλφρεντ Ζον-Ρέτελ (AlfredSohn-Rethel),3 ο Γιάππε δεν εντοπίζει την καταγωγή των μορφών της σκέψης στην οντολογία ή στην εμπειρία, αλλά στο επίπεδο της Ιστορίας.
Υπάρχει ένας δεσμός μεταξύ της λογικής μορφής της καθολικότητας, δηλαδή της καθαρής ενέργειας της σκέψης και της κοινωνικοποίησης της εργασίας. Η αφηρημένη εργασία είναι αυτή που δημιουργεί έναν αυτόνομο κοινωνικό δεσμό, ο οποίος κυβερνάει τα υποκείμενα που τον δημιούργησαν. Συνεπώς, όλες οι μεγάλες θεωρίες, από τον Παρμενίδη μέχρι τον Καντ, βρίσκουν την καταγωγή τους στην ανθρώπινη πράξη. Κατά συνέπεια, και η ίδια η έννοια του υποκειμένου δεν είναι μια διαχρονική ουσία του ανθρώπου, αλλά μια σχετικά πρόσφατη μορφή της σκέψης, η οποία άρχισε να διαμορφώνεται σιγά σιγά από την Αναγέννηση κι έφτασε στο απόγειό της στον καπιταλισμό. Σύμφωνα με τον Γιάππε, το σύγχρονο υποκείμενο υφίσταται μόνο ως φορέας της εργασίας. Η περίφημη αυτονομία του υποκειμένου δεν είναι παρά η επώδυνη εσωτερίκευση των καπιταλιστικών περιορισμών. Αυτό σημαίνει, σε τελευταία ανάλυση, πως το νεωτερικό υποκείμενο, χωρισμένο από το περιβάλλον του, οδηγείται στη σταδιακή εξάντληση και τελικά στην καταστροφή των δεσμών με τον κόσμο γύρω του.
Όμως, ο Γιάππε, ακολουθώντας τις συνέπειες αυτής της υποκειμενικότητας, καταλήγει στην έννοια του ναρκισσισμού. Στην ίδια γραμμή με τον Λας,4 ο Γερμανός στοχαστής θεωρεί πως ο ναρκισσισμός είναι η ψυχολογική μορφή που ταιριάζει στον μετα-νεωτερικό καπιταλισμό, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο η κλασική νεύρωση, που περιέγραψε ο Φρόυντ, ήταν η ψυχολογική μορφή του κλασικού καπιταλισμού. Ο ναρκισσιστικός χαρακτήρας διέπεται από τη βαθιά υποχώρηση προς μια συνεχή εναλλαγή συναισθημάτων παντοδυναμίας και αδυναμίας, όπως αυτά που χαρακτηρίζουν τη νηπιακή ηλικία. Γι’ αυτό τον λόγο, τα μετα-μοντέρνα υποκείμενα είναι συχνά πολύ ανώριμα και καταφεύγουν πολλές φορές στη βία, όπως δείχνουν δεκάδες παραδείγματα επιθέσεων σε σχολεία των Ηνωμένων Πολιτειών. Κατά την ανάλυση του Γιάππε, η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία δεν βασίζεται τόσο στην καταπίεση της επιθυμίας όσο στην καλλιέργεια της εντύπωσης πως δεν υπάρχουν ούτε σύνορα ούτε όρια. Αυτός ο ανορθολογισμός βρίσκεται στην καρδιά της δομής της αξίας και στη δομική της αδιαφορία για κάθε περιεχόμενο, για κάθε ποιότητα, ακόμα και για τον ίδιο τον κόσμο.
Συμπερασματικά, κατά τον Γιάππε, αυτό που απαιτείται για την έξοδο από έναν κόσμο ο οποίος καθορίζεται από τον φετιχισμό του εμπορεύματος και της αξίας είναι μια συνολική κριτική στις ρίζες της καπιταλιστικής δομής. Σε πλήρη εναρμόνιση με την ανάγνωση του Κουρτς, διαβλέπει πως η ανάπτυξη της τεχνικής και η απομείωση της παραγωγής αξίας που την ακολουθεί δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για την εφαρμογή εναλλακτικών πολιτικών, τουλάχιστον όσο αυτές μένουν αγκιστρωμένες στην ίδια λογική. Συνεπώς, είναι απαραίτητη μια δράση που να στοχεύει στην επαν-οικειοποίηση όσων έχουν αφαιρεθεί από την αφηρημένη εργασία τόσο σε υλικό όσο και σε πνευματικό επίπεδο. Αυτό θα σήμαινε μια πραγματική μεταμόρφωση του πολιτισμού, η οποία θα πήγαινε πέρα από μια πολιτική και οικονομική αλλαγή. Η ανθρωπότητα στάθηκε νικηφόρα στον αγώνα της για να γίνει «κύριος και ιδιοκτήτης της φύσης», όπως έλεγε ο Ντεκάρτ, όμως έγινε πιο αδύναμη από ποτέ μπροστά στην κοινωνία που δημιούργησε.
1Time, Labor and Social Domination: A Reinterpretation of Marx's Critical Theory, New York and Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
2Κείμενα για την εργασία και την κρίση (2010), Σημειώσεις της Στέπας: Κρίσεις για την εποχή (2011), Σημειώσεις της στέπας: Τέλος του καπιταλισμού ή κατάσταση εκτάκτου ανάγκης (2012).
3Narcissisme et fétichisme de la marchandise. Quelques remarques à partir de Descartes, Kant et Marx, στην επιθεώρηση Rue Descartes, n°85-86, 2015 και στην εισαγωγή του βιβλίου του Alfred Sohn-Rethel, La Pensée-marchandise, Éditions du Croquant, 2010.
4Κρίστοφερ Λάς, Η κουλτούρα του ναρκισσισμού, μετάφραση: Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, 2002.
