Live τώρα    
21°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C23.6°C
2 BF 62%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
17.4°C22.5°C
2 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C19.9°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
24 °C
21.0°C24.8°C
4 BF 46%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
21.9°C23.5°C
3 BF 40%
Η μεταφραστική οδύσσεια του Δημήτρη Μαρωνίτη
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η μεταφραστική οδύσσεια του Δημήτρη Μαρωνίτη

του Γιώργου Μπλάνα*

Ο Δημήτρης Μαρωνίτης, μορφή εμβληματική των ελληνικών γραμμάτων, ανήκει σε κείνη την ολιγομελή χορεία των πνευματικών ανθρώπων, οι οποίοι κατόρθωσαν να αξιοποιήσουν το θεσμικό κύρος τους, προκειμένου να θέσουν υπό επίμονη και γόνιμη κριτική τα εν μέρει δικαιολογημένα και εν μέρει αδικαιολόγητα δυσλειτουργικά στοιχεία των αντιλήψεών μας για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας - αρχής γενομένης με τον Όμηρο.

Διδασκαλία, φιλολογική και λογοτεχνική κριτική, πολιτική παρέμβαση και μετάφραση υπήρξαν τα εργαλεία του.

Κατά κάποιον τρόπο ήταν συνεχιστής εκείνου του δεύτερου διαφωτισμού, που συνδέθηκε με τα ονόματα κορυφαίων λογίων: Τριανταφυλλίδης, Δελμούζος, Γληνός, Κακριδής...

Οπωσδήποτε, στην περίπτωση του Δημήτρη Μαρωνίτη δεν υπήρχαν εκείνες οι φαρμακερές πολιτικές αντιστάσεις, που χαρακτήρισαν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα - αν εξαιρέσει κανείς το διάστημα της επταετούς δικτατορίας. Οι δάσκαλοι και οι φιλομαθείς πολίτες της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας ήταν έτοιμοι να αποδεχθούν καινούργιες ιδέες - μέρος των οποίων ανήκει σήμερα στους κοινούς τόπους των αντιλήψεών μας για τα γράμματα.

Τη συνεισφορά του στη λογοτεχνική και φιλολογική κριτική συμπύκνωσε καίρια ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Πρόκειται για την «απελευθερωτική του ιδεολογία στην αντιμετώπιση των κειμένων της ελληνικής γραμματείας» και την τόλμη με την οποία «διέρρηξε και σχεδόν κατάργησε τα στεγανά της Αρχαίας Ελληνικής και της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας και Φιλολογίας».

Στην έκφραση «απελευθερωτική ιδεολογία» θα πρέπει να δώσουμε μεγάλη σημασία, όχι μόνο επειδή υποτυπώνει αδρά την πνευματική στάση του Δημήτρη Μαρωνίτη, αλλά και επειδή προσκαλεί το Υποκείμενο στον Εαυτό του. Έχοντας -για λόγους που δεν είναι του παρόντος- παρακολουθήσει την υποδοχή των κειμένων του από τους μη ειδικούς αναγνώστες, είμαι σε θέση να πω πως χειραφέτησε απέναντι στον κριτικό λόγο ανθρώπους οι οποίοι δεν είχαν άλλη ερμηνευτική πρόσβαση στους μεγάλους της λογοτεχνίας μας από την αποδοχή των σχολικών στερεότυπων. Τα ίδια αυτά σχολικά στερεότυπα κλονίστηκαν μάλιστα, καθώς οι μαθητές του άρχισαν να διδάσκουν. Σαν να λέμε: «έβαλε στο παιχνίδι» της ερμηνείας τον αναγνώστη· και αυτό αποτελεί ένα συμβάν πραγματικά ανατρεπτικό, μια παρέμβαση που μεταμόρφωσε εν πολλοίς τη σχέση μας με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Αρκεί να επισημάνουμε πως ποτέ δεν διάβασαν οι Έλληνες τόσον Ηρόδοτο όσο μετά την ευρηματική έκδοση του περίφημου βιβλίου "Ηρόδοτος: Οκτώ Νουβέλες και Τέσσερα Ανέκδοτα" (Εκδ. Άγρα).

Η μεγαλύτερή του όμως συνεισφορά είναι το μεταφραστικό του έργο. Η "Οδύσσεια", η "Ιλιάδα", ο Ησίοδος, ο Ηρόδοτος, ο "Αίας", η "Αντιγόνη", έθεσαν επί τάπητος το ζήτημα της μετάφρασης των Αρχαίων Ελλήνων δημιουργών -ως ζήτημα καίριο για την πνευματική μας ταυτότητα- και όχι μόνο ως «ενδολογοτεχνική» ή «ενδοφιλολογική» αντιπαράθεση.

Παρά τα ομολογουμένως έγκυρα -και δημοφιλή- αποτελέσματα των μεταφραστικών δραστηριοτήτων του, δεν ισχυρίστηκε ποτέ μια γενική θεωρία για τη μετάφραση. Ισχυριζόταν πάντα πως η μεταφραστική πρακτική είναι κάτι που επιβάλλεται από το ίδιο το πρωτότυπο.

Ωστόσο, η θεωρητική μετριοφροσύνη του δεν πρέπει να μας εμποδίσει να εξετάσουμε τη δυνατότητα «καθολικότητας» των εξαιρετικά λειτουργικών ιδεών που εισήγαγε.

Για τον Μαρωνίτη, η μετάφραση ενός έργου γραμμένου στην αρχαία ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζεται πάντα από τη χρονική (ιστορική) στιγμή κατά την οποία πραγματοποιείται.

Τόσο το πρωτότυπο όσο και το μετάφρασμα είναι έργα λόγου που κινούνται το ένα προς το άλλο, με όλο το ιστορικό τους φορτίο, αποδεσμεύοντας «ένα δυναμικό που λανθάνει και στη μία και στην άλλη γλώσσα», όπως γράφει κάπου ο ίδιος. Στόχος είναι η δημιουργία ενός κειμένου, στο οποίο μπορεί να αναγνωριστεί το πρωτότυπο ως έργο με παρελθόν και μέλλον.

Το μετάφρασμα, δηλαδή, δεν είναι μια χωρική, αλλά μια χρονική μεταφορά του πρωτοτύπου. Αν δεν μπορούμε να το προσλάβουμε ως σύγχρονό μας έργο, δεν μπορούμε να το προσλάβουμε ούτε ως αρχαίο έργο. Η σημερινή καθομιλουμένη είναι μια χρονική στιγμή της αρχαίας γλώσσας, η οποία υπήρξε κι αυτή μια ιστορική στιγμή κάποιας παλαιότερης μορφής της. Το ίδιο και η σημερινή ποίηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα αρχαία κείμενα διαθέτουν ακόμα -και για όσο θα μιλιέται κάποια μορφή της ελληνικής- μιαν ιδιότητα, την οποία ευφυώς ο Μαρωνίτης ονόμασε «μεταφραστική διαθεσιμότητα». Η «μεταφραστική διαθεσιμότητα» αποτελεί, προφανώς, μιαν ιδιότητα που οφείλεται στο γεγονός πως το αρχαίο κείμενο δεν είναι απλά αποτέλεσμα έντεχνης διαχείρισης του γλωσσικού κώδικα, αλλά κυρίως μια γλωσσική οντότητα αποτελούμενη από σημασίες. Και αυτές οι σημασίες ανήκουν στη γλώσσα μας όσος χρόνος κι αν πέρασε.

Συνεπώς, όπως γράφει κάπου αλλού ο Δημήτρης Μαρωνίτης, οφείλουμε να απορρίψουμε την «αυτοτέλεια του φραστικού λόγου (πρωτοτύπου), που συχνά εμφανίζεται αυθεντικός, απόλυτος και κανονιστικός, έναντι του μεταφραστικού λόγου, που του αποδίδονται δευτερεύουσες και κατά βάση υποτιμητικές ιδιότητες».

Μια τέτοια μεταφραστική στάση δεν μπορεί παρά να θέσει επί τάπητος τη σχέση μας με το ιστορικό παρελθόν μας. Κι αν σοβαρολογούμε -πράγμα για το οποίο πολύ αμφιβάλλω- όταν μιλάμε για μια νέα εθνική αφήγηση, καλύτερα να ξεκινήσουμε από εδώ: από το πώς «μεταφράζουμε» το παρελθόν μας.

Ίσως τα παρακάτω λόγια του Μαρωνίτη να είναι ένας καλός οδηγός: «Η μετάφραση αποτελεί καλό αγωγό εξόδου ενός κειμένου από τον ασφυκτικό κλοιό της κατεστημένης φράσης (πρωτοτύπου), η οποία άλλως πως κινδυνεύει να πάθει απόφραξη».

Οι σημαντικές πνευματικές παρουσίες δείχνουν τη δυναμική των πολιτισμών - οι σημαντικές πνευματικές απουσίες δείχνουν την αποφασιστικότητά τους.

* Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής, μεταφραστής

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL