Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.2°C26.3°C
2 BF 36%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C26.0°C
3 BF 36%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C24.8°C
2 BF 52%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
22.9°C24.0°C
2 BF 38%
Η σταφιδική κρίση και οι συνέπειές της
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η σταφιδική κρίση και οι συνέπειές της

Διονύσιος Ι. Τραμπαδώρος

Το σταφιδικό ζήτημα

Το χρονικό της κρίσης και οι συνέπειές της

Πάτρα 2012, σελ. 162

Το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν του Ελληνικού Βασιλείου, από την Απελευθέρωση μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ήταν η σταφίδα, η οποία, μέχρι το 1880, κάλυπτε περισσότερο από το 50% της συνολικής αξίας των εξαγωγών της χώρας και κατά τη δεκαετία του 1880 ξεπέρασε το 60%. Η ζήτηση στην ευρωπαϊκή αγορά ήταν μεγάλη και η Ελλάδα φάνταζε ως μονοεξαγωγική χώρα, που συμμετείχε στη διεθνή οικονομία μόνο με αυτό το προϊόν, «ως η Βραζιλία με τον καφέν», κατά τη ρήση του καθηγητή Ξεν. Ζολώτα.

«Όταν ομιλώμεν περί της γεωργικής ημών παραγωγής, δεν λέγομεν άλλον τι παρά σταφίδα, και πάλιν σταφίδα, και πάλιν και αιωνίως σταφίδα», έγραψε το 1880 ο Πατρινός πολιτικός και εκδότης της Καρτερίας Παν. Χαλικιόπουλος, θέλοντας να καταδείξει τη σημασία που είχε το αγροτικό αυτό προϊόν για την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Και είναι αλήθεια ότι η σταφίδα επέβαλε παντού τους χρόνους της και τους ρυθμούς της, ακόμα και στη δημογραφία, όπου η καμπύλη των γάμων ξεκινούσε την ανοδική της πορεία τον Σεπτέμβριο και κορυφωνόταν τον Οκτώβριο, όταν οι παραγωγοί εισέπρατταν το τίμημα από την πώληση του σταφιδοκάρπου.

Η κύρια αιτία της κρίσης του σταφιδεμπορίου ήταν η υπερπαραγωγή, η οποία προκάλεσε αδιέξοδα και σημάδεψε την ελληνική οικονομία στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Αυτή την κρίση εξετάζει ο Διον. Ι. Τραμπαδώρος στην ενδιαφέρουσα μελέτη του για το Σταφιδικό ζήτημα, η οποία ξεχωρίζει για τη μεθοδικότητά της, τον επαγωγικό τρόπο που προσεγγίζεται το θέμα και τη βιβλιογραφική της τεκμηρίωση.

Πρόκειται για μία σημαντική συμβολή στη φιλολογία του σταφιδικού ζητήματος, για το οποίο έχουν γραφεί πολλά, αλλά υπάρχουν ακόμα πτυχές του που παραμένουν αδιευκρίνιστες.

Όπως πολύ ορθά επισημαίνει, οι κρίσεις του σταφιδεμπορίου ήσαν αλλεπάλληλες, καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Αποκορύφωμα όμως ήταν η μεγάλη σταφιδική κρίση που εκδηλώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1890, της οποίας οι συνέπειες ήσαν καταλυτικές για την οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας.

Ο συγγραφέας παραθέτει αρκετά στοιχεία για τις απαρχές της καλλιέργειας και της εμπορίας της σταφίδας, από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας μέχρι το άνοιγμα της γαλλικής αγοράς, στις αρχές της δεκαετίας του 1860, και για τις γαιοκτητικές σχέσεις, την τοκογλυφία και τη ζήτηση της σταφίδας στη διεθνή αγορά. Η Πάτρα είχε κυρίαρχη θέση στο σταφιδεμπόριο και τις σταφιδοεξαγωγές και ο κ. Τραμπαδώρος αφιερώνει πολλές σελίδες στο θέμα αυτό. Για τα αίτια της κρίσης, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι, εκτός από το «κλείσιμο» των γαλλικών αγορών, έφταιξαν και οι παραγωγοί και η παντελής απουσία κρατικού σχεδιασμού. Αν οι σταφιδοπαραγωγοί είχαν διαχειριστεί με σύνεση τα οφέλη από την ακμή του σταφιδεμπορίου και δεν εκτρέπονταν σε σπατάλες και οι επεκτάσεις των σταφιδοκαλλιεργειών γίνονταν με προγραμματισμό, οι συνέπειες του «κλεισίματος» των γαλλικών αγορών θα ήσαν πολύ λιγότερο επώδυνες και ενδεχομένως να είχε αποτραπεί η κρίση.

Από τη στιγμή πάντως που συνέβη, οι σπασμωδικές κινήσεις που έγιναν για την αντιμετώπισή της (παρακράτημα, ίδρυση Σταφιδικής Τράπεζας, Μονοπώλιο, «Ενιαία») δεν φαίνεται να έλυσαν το πρόβλημα και μακροχρόνια το σταφιδεμπόριο δεν ανέκαμψε στα προηγούμενα επίπεδα.

Με την κρίση του σταφιδεμπορίου σχετίζονται και κάποιοι κοινωνικοί αγώνες των αγροτών της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Ο κ. Τραμπαδώρος υποστηρίζει ότι επρόκειτο για λαϊκό κίνημα, το οποίο επηρεάστηκε από αναρχοσοσιαλιστικές και ριζοσπαστικές ιδέες, με τις τελευταίες να μεταφυτεύθηκαν από Ιταλούς πρόσφυγες, οι οποίοι κατέφυγαν στην Ελλάδα, κυρίως στην Πάτρα, μετά την επανάσταση του 1848. Πιστεύω ότι η άποψη αυτή δεν ευσταθεί, διότι, παρά τις έρευνες που έχουν γίνει, δεν έχουν εντοπισθεί συγκεκριμένες σχέσεις των αγροτών με αναρχοσοσιαλιστικούς κύκλους των Πατρών ή άλλων γειτονικών πόλεων, οι οποίοι άλλωστε δεν είχαν ευρεία απήχηση. Όσο για τους Ιταλούς πρόσφυγες, μετά την ενοποίηση της Ιταλίας, κατά τη δεκαετία του 1860, επέστρεψαν στην πατρίδα τους και όσο έμειναν στην Ελλάδα δεν συμμετείχαν σε πολιτικές δραστηριότητες, γι' αυτό και δεν κληροδότησαν αντίστοιχη παράδοση. Τα περί μεταφύτευσης ριζοσπαστικών ιδεών, από τους Ιταλούς πρόσφυγες του Risorgimento, είναι ένας μύθος, από τους πάμπολλους που έχουν παρεισφρήσει στη νεοελληνική Ιστορία και αναπαράγονται, είτε διότι κανένας δεν ερεύνησε διεξοδικά το ζήτημα είτε διότι το αποτέλεσμα μιας νεότερης έρευνας, αναιρετικής του μύθου, δεν έτυχε να προβληθεί ανάλογα και να γίνει ευρύτερα γνωστό. Άλλωστε, για εμάς τους Ανατολίτες, οι μύθοι είναι η εύκολη λύση και μας αρέσει να τους ακούμε και να τους αναπαράγουμε.

Ανεξάρτητα πάντως από την άποψη αυτή του συγγραφέα, η οποία κάθε άλλο παρά αυθαίρετη είναι και υποστηρίζεται από αρκετούς ιστορικούς, όπως προκύπτει και από τη βιβλιογραφία που παραθέτει, η έρευνα που πραγματοποίησε είναι αξιέπαινη, όπως και τα συμπεράσματά του. Δίδει απαντήσεις σε πτυχές του σταφιδικού ζητήματος, αλλά και θέτει νέα ερωτήματα, για τη διερεύνηση ενός ιστορικού desideratum, που δεν είναι εύκολο να «κλείσει», διότι λειτούργησε καταλυτικά για τον μετασχηματισμό του χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας και οι παράμετροί του προσφέρονται για ποικίλες και πολύπλευρες προσεγγίσεις.

Επειδή μία ιδιοτροπία των ιστορικών γεγονότων είναι οι επαναλήψεις, η Ιστορία έχει και διδακτική αποστολή και, στην προκειμένη περίπτωση, το δίδαγμα είναι ότι σε περιόδους ευημερίας και ακμής επιβάλλεται να αποφεύγονται οι υπερβολές. Αλλιώς, θα επαναλαμβάνονται φαινόμενα όπως αυτό που συνέβη τη δεκαετία του 1880, κατά την οποία διατέθηκαν 65 εκατομμύρια δραχμές για την καλλιέργεια νέων σταφιδοφυτειών, ενώ η σταφίδα είχε πάψει να είναι μοχλός ανάπτυξης, όπως ορθά επισημαίνει ο συγγραφέας.

* Ο Χρήστος Αθ. Μούλιας είναι δικηγόρος και συγγραφέας

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL