ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
ILYA PRIGOGINE, Είναι το μέλλον δεδομένο; Εκδόσεις Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, σελ. 104
Τα πάντα ρει και ουδέν μένει
Ηράκλειτος
Ο μικρός τόμος που παρουσιάζουμε σήμερα εκδόθηκε μετά την αναγόρευση του Ίλια Πριγκότζιν σε επίτιμο διδάκτορα του ΕΜΠ, στις 26 Μαΐου 2000, και απαρτίζεται από επτά ενότητες με κεντρική ανάμεσά τους την διάλεξη του ίδιου του Πριγκότζιν επ' ευκαιρία της αναγόρευσής του. Οι άλλες έξι είναι ο πρόλογος από τον τότε Πρύτανη Θεμιστοκλή Ξανθόπουλο, μια τρόπον τινά εισαγωγή και ένας σύντομος επίλογος του στενού συνεργάτη του Πριγκότζιν Ιωάννη Αντωνίου, καθώς και τρεις συνεντεύξεις του τιμώμενου, που αναδεικνύουν ποικίλες πλευρές της ερευνητικής του εργασίας.
Ο Ίλια Πριγκότζιν, κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Χημείας του έτους 1977 για την θεωρία του σχετικά με τις δομές έκλυσης και την Φυσική μακράν της ισορροπίας, ανήκει στα λίγα πρόσωπα του 20ού αιώνα, που επέδρασαν καθοριστικά στις επιστημονικές εξελίξεις. Το όνομά του είναι συνδεδεμένο με τη Θεωρία του χάους και της πολυπλοκότητας, ενώ η έρευνά του αξονίζεται γύρω από το πρόβλημα του χρόνου, ο οποίος, κατά την άποψή του, δεν προσεγγίζεται καθόλου ικανοποιητικά από την παρούσα φυσική επιστήμη.
Η πιο χαρακτηριστική ένδειξη πως κάτι δεν πάει καθόλου καλά με την κλασική Φυσική, που έχει ως πυρήνα της τη νευτώνεια δυναμική, είναι το γεγονός πως οι νόμοι της είναι χρονικά «συμμετρικοί». Πάει να πει, δηλαδή, πως δεν είναι δυνατή η αυστηρή διάκριση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος.
Ας δούμε, όμως, ένα παράδειγμα, για να αντιληφθούμε περί τίνος πρόκειται. Υποθέστε, λοιπόν, πως βιντεοσκοπούμε την κίνηση δύο σφαιρών του μπιλιάρδου, οι οποίες κατευθύνονται η μία προς την άλλη, συγκρούονται και συνεχίζουν τηρώντας τους γνωστούς νόμους διατήρησης ενέργειας και ορμής. Στη συνέχεια παρακολουθούμε το βίντεο της κίνησης. Είναι πολύ εύκολο να διαπιστώσουμε πως αν θέσουμε το βίντεο σε αντίστροφη κίνηση είναι αδύνατο να διακρίνουμε αν αυτή ή η αρχική είναι η «κανονική» κίνηση των σφαιρών. Που σημαίνει, δηλαδή, πως το συγκεκριμένο φαινόμενο, όπως περιγράφεται ακριβέστατα από τους νόμους της Φυσικής είναι απολύτως αντιστρεπτό, με αποτέλεσμα ο χρόνος να μην αποτελεί παρά μια παραμετρική συνιστώσα, που λειτουργεί περισσότερο ως «φόντο» των γεγονότων παρά ως παράγοντας καθορισμού τους. Με άλλα λόγια, η Φυσική φαίνεται να περιγράφει έναν κόσμο χωρίς αλλαγή, χωρίς ουσιώδεις μετασχηματισμούς, όπου ό,τι εμφανίζεται ως μεταβολή είναι, στην πραγματικότητα, η αιώνια επανάληψη του ίδιου. Στο πλαίσιο αυτό, φυσικά, η εξέλιξη δεν είναι παρά ψευδαίσθηση, μια πλάνη των αισθήσεων κατά πώς εδώ και 2500 χρόνια ήδη το είχε θέσει ο Παρμενίδης από την Ελέα.
Ο Πριγκότζιν τοποθετείται στα σχετικά ζητήματα με τον εξής τρόπο στη σύνοψη, που προηγείται της διάλεξής του: «Η Φύση κατά την κλασική θεώρηση είναι ένα είδος μηχανικού αυτομάτου. Σήμερα ανακαλύπτουμε παντού αστάθειες, διακλαδώσεις, εξέλιξη. Αυτές οι διαπιστώσεις απαιτούν μια διαφορετική διατύπωση των νόμων της Φύσης που να συμπεριλαμβάνει την πιθανότητα και την άρση της χρονικής συμμετρίας. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την αλλαγή θεώρησης παίζει η φυσική μακράν της ισορροπίας και η θεωρία των δυναμικών συστημάτων. Σε αυτό το πλαίσιο περιγραφής της φύσης, το μέλλον δεν είναι δεδομένο. Τα γεγονότα και οι καινοτομίες συμπεριλαμβάνονται στην περιγραφή των φυσικών διεργασιών».
Έτσι, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη Φύση, είμαστε υποχρεωμένοι να μεταβούμε από τις «βεβαιότητες» της κλασικής Φυσικής σε έναν πιθανοκρατικό κόσμο «δυνατοτήτων» και «διακλαδώσεων», μη αντιστρεπτών διαδικασιών μακριά από την ισορροπία, που ταιριάζει πολύ περισσότερο στο δημιουργό Σύμπαν (natura naturans και μαζί natura naturata, για να θυμηθούμε τον Σπινόζα), που παρατηρούμε γύρω μας. Σήμερα, άλλωστε, έχουμε ισχυρές θεωρίες, οι οποίες εμπεριέχουν τη «δυνατότητα», το αριστοτελικό δυνάμει, ως θεμελιακή έννοια για τη συγκρότησή τους: η Θεωρία των Χαοτικών Συστημάτων, αλλά ακόμη περισσότερο η ίδια η Κβαντομηχανική με την εξάρτησή της από την καταστατική της Φύσης «Αρχή της Αβεβαιότητας», είναι δύο μόνο παραδείγματα.
Αν θέλουμε να έχουμε μια σαφή εικόνα για το τι σημαίνει εμφάνιση δομών μακριά από την ισορροπία ή διακλάδωση, που σημαίνει πραγματικά «γεγονότα», η κοινωνία μας δίνει πολλές ευκαιρίες. Όπως σημειώνει σε πολλές ευκαιρίες ο Πριγκότζιν (ίσως, επειδή γεννήθηκε το 1917;), η Ρωσική Επανάσταση είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα. Ήταν πολύ πιθανό να συμβεί. Αλλά το ποια διαδρομή θα ακολουθούσε εξαρτιόταν από πολύ συγκεκριμένες, «ασήμαντες» εν πολλοίς, διακλαδώσεις -η βλακεία του Τσάρου, η έλλειψη δημοτικότητας της Τσαρίνας, η αποφασιστικότητα του Λένιν, η έλλειψη αποφασιστικότητας του Κερένσκι. Αυτές οι «μικροκαταστάσεις» έφεραν το γνωστό αποτέλεσμα, που κάθε άλλο παρά δεδομένο ήταν. Να τι σημαίνει πως το μέλλον δεν είναι δεδομένο. Πράγμα που αφορά εξίσου τη βιολογική εξέλιξη, όπως και την κοσμολογική εξέλιξη των τελευταίων 13,7 δισεκατομμυρίων χρόνων μετά τη Μεγάλη Έκρηξη.
Η εργασία του Πριγκότζιν είναι μια διαρκής προσπάθεια να δειχτεί πως ο χρόνος έχει δημιουργικό ρόλο, αντίθετα όχι μόνο στην κοσμοθεωρία της δυναμικής, σύμφωνα με την οποία γεγονότα πραγματικά δεν υπάρχουν, στο μέτρο που όλα είναι προκαθορισμένα -απλώς υπάρχουν και θα υπάρχουν για πάντα. Ο χρόνος είναι δημιουργικός και αντίθετα με την κοσμοθεωρία της θερμοδυναμικής, κατά την οποία τα πάντα τελικά οδεύουν προς τον θάνατο, τον θερμικό θάνατο, πνιγμένα στη μέγιστη εντροπία.
Η δημιουργικότητα του χρόνου αναδεικνύεται σε όλες τις οργανωμένες δομές, όλα τα ποικίλα δείγματα πολυπλοκότητας, που εμφανίζονται μακράν της ισορροπίας, αντιστεκόμενα στην υποτιθέμενη συμπαντική ροπή προς την «ισόρροπη» αταξία. Τα γαλαξιακά σμήνη και υπερσμήνη, οι γαλαξίες, τα άστρα, η ζωή και η συνείδηση τι άλλο είναι από τέτοιες πολύπλοκες «δομές αντίστασης», που συνιστούν το κατεξοχήν ενδιαφέρον περιεχόμενο του κόσμου;
Μεγάλο ενδιαφέρον για την εκτίμηση του ίδιου του Πριγκότζιν σχετικά με τις προεκτάσεις τις επιστημονικής του έρευνας έχει, νομίζω, η απάντηση που δίνει στον δημοσιογράφο Ιωάννη Ζήση (σ. 65-66), όταν αυτός τον ρωτάει: «Ενώ είστε προσεκτικός όταν συζητάτε τη σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης ακολουθώντας με το ξυράφι του Occam την επιστημονική οδό, παράλληλα έχετε ασπασθεί τον Bergson, τη δημιουργό εξέλιξη και εν μέρει τον Teilhard de Chardin. Πώς συνδυάζονται αυτά;».
Η απάντηση, λοιπόν, είναι:
«Ο Bergson ήταν καινοτόμος για την εποχή του, γιατί έλεγε ότι μπορούμε να κατανοήσουμε τον εξωτερικό κόσμο παρατηρώντας τον εσωτερικό μας κόσμο. Ο εσωτερικός μας κόσμος ενέχει χρόνο. Ο Bergson αντιπαρέθεσε αυτά στη φυσική, που στην εποχή του ήταν η δυναμική, η οποία στερείτο χρονικής κατεύθυνσης. Η φυσική είχε διαμορφωθεί από τις κανονικότητες της ουράνιας σφαίρας, από τις κανονικότητες του Ήλιου κ.λπ. Αυτό δίνει μια θεώρηση του σύμπαντος που είναι περιοδική. Η εξελικτική θεώρηση, όμως, ειδικά του δικού μας εσωτερικού κόσμου, δεν είναι περιοδική. Η δημιουργία είναι ένα στοιχείο κλειδί. Γι' αυτό ο Bergson ονόμασε το γνωστό βιβλίο του «Δημιουργό Εξέλιξη». Ο Bergson δεν ήταν τόσο αφελής όσο θέλουν να τον παρουσιάζουν σήμερα. Είχε την περίφημη συζήτηση με τον Einstein και όλοι νόμιζαν ότι ηττήθηκε. Όμως αυτό δεν είναι τόσο σαφές, γιατί παρ' ότι η κριτική του Bergson στη σχετικότητα δεν ήταν ορθή, ο Einstein δεν κατανόησε επίσης τι εννοούσε ο Bergson με τη μονόφορη κατεύθυνση του χρόνου. Ο Einstein επέμενε σε ολόκληρη τη ζωή του ότι ο χρόνος ως εξέλιξη είναι μια πλάνη. Τότε όμως και η ζωή είναι μια πλάνη. Αυτή είναι πολύ παράξενη άποψη, γιατί πώς μπορεί μια ζωή που είναι πλάνη να διατείνεται ότι δημιουργεί τη θετική επιστήμη; Αυτή καθ' εαυτή η ύπαρξη της επιστήμης έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα ότι η ζωή μας είναι μια πλάνη. Συνεπώς, πιστεύω πως ο Bergson ήταν σε κάποιο βαθμό ορθός. Ο Teilhard de Chardin, παρ' ότι δεν ήταν επιστήμονας, ήταν ορθά τοποθετημένος πάνω στο ζήτημα της εξέλιξης. Επειδή ήταν πιστός, ένας καθολικός ιερέας, πίστευε σε έναν κόσμο που βελτιώνεται διαρκώς. Η σημαντική διαφορά μεταξύ Bergson, Teilhard de Chardin και της δικής μας σχολής είναι ότι σήμερα έχουμε συζητήσει το πρόβλημα με φυσική και μαθηματικά. Είναι το ίδιο πρόβλημα που υπήρχε από τον καιρό του Παρμενίδη και του Ηράκλειτου. Είχε συζητηθεί από όλους τους μεγάλους φιλοσόφους, όπως τον Kant, τον Hegel, τον Heidegger. Όμως όλες οι συζητήσεις παρέμειναν στο φιλοσοφικό επίπεδο. [Εμείς το κάνουμε επιστήμη]».
Αυτό λέει, λοιπόν, τελικά ο Πριγκότζιν: η κατεύθυνση του χρόνου είναι η θεμελιωδέστερη ιδιότητα του Σύμπαντος, το θεμέλιο όλης της αναμφίβολης Δημιουργίας, που συντελείται αενάως.
