Η jazz του Ornette Coleman εκφράζει τον τρόμο του κενού. Στο ερώτημα «πόση μουσική πληροφορία μπορεί να χωρέσει σε έναν περιορισμένο χώρο», ο Ornette απάντησε με μια ηχηρή κατάφαση: άπειρη. Η θέση του για την αρχιτεκτονική του ήχου αυτοπροσδιορίζεται σε αντίστιξη με την «less is more» αντίληψη του Miles Davis και βρίσκεται σε διαλεκτική με την πανσπερμία της μουσικής του Coltrane – ο οποίος έγκαιρα παραδέχτηκε στις αρχές του '60 ότι το παίξιμο του Coleman ήταν ό,τι πιο ριζοσπαστικό είχε ακούσει μέχρι τότε.
Ο Coleman γεννήθηκε στον Φορτ Γουόρθ του Τέξας τον Μάρτιο του 1930. Αρχικά συμμετείχε σε be bop και rhythm 'n' blues σχήματα, παίζοντας τενόρο σαξόφωνο (αργότερα στράφηκε στο άλτο). Στα μέσα της δεκαετίας του '50 έκανε ένα πέρασμα από τη Νέα Ορλεάνη, η μουσική της οποίας τον επηρέασε βαθύτατα. Όπως υπογραμμίζει ένας άλλος ριζοσπάστης της jazz, ο Archie Shepp, στα είδη αυτά της λαϊκής μουσικής ενσωματώνονται αντισυμβατικές θεωρήσεις σχετικά με το «μέτρο» και την «αρμονία», πριν αυτά αποκρυσταλλωθούν σε «νόρμες». Η μουσική θεωρία των Harmolodics, που έμελλε να επεξεργαστεί αργότερα ο Coleman, σε μεγάλο βαθμό βασίστηκε σε αυτή του την εμπειρία (όσο βέβαια και στην επαφή του με το έργο του Pierre Boulez και άλλων Ευρωπαίων συνθετών). Η avant garde του Coleman, όμοια με τη μουσική των Mingus και Shepp, αναζητά την επανασύνδεσή της με την jazz της Νέας Ορλεάνης και με το blues του Δέλτα, όχι επειδή αυτά τα μουσικά είδη είναι «παραδοσιακά», αλλά, αντίθετα, επειδή αναγνωρίζει τα ψήγματα της πρωτοπορίας που εμπεριέχουν.
Μετά το satori του στη Νέα Ορλεάνη, ο Coleman έμεινε για ένα διάστημα στο Λος Άντζελες. Εκεί άρχισε να χρησιμοποιεί το χαρακτηριστικό πλαστικό σαξόφωνο που κατασκεύασε ο ίδιος. Συνεργάστηκε επίσης με τον κιθαρίστα Pee Wee Crayton.
Όταν ο Coleman εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, τέλη του '50, το be bop είχε γίνει θεσμός και η σκιά του Charlie Parker, από το παίξιμο του οποίου ο Ornette επηρεάστηκε αναμφισβήτητα, βάραινε την jazz. Ο Coleman, μαζί με τον Miles, τον Coltrane και τον Sonny Rollins, από διαφορετικές αφετηρίες ο καθένας, επιχείρησαν να αποτινάξουν αυτή τη σκιά και να κάνουν «τεράστια βήματα μπροστά». Ο Coleman, ειδικότερα, όπως κι ο Parker πριν από αυτόν, κατηγορήθηκε ότι παίζει «φάλτσα». Αρχικά δυσκολευόταν να κλείσει ζωντανές εμφανίσεις ή ακόμα και να βρει μουσικούς πρόθυμους να τον συντροφεύσουν. Απάντησαν θετικά, πρώτος ο πιανίστας Paul Bley και λίγο μετά ο τρομπετίστας Don Cherry, οι ντράμερ Bill Higgins και Ed Blackwell και οι μπασίστες Charlie Haden και Scott LaFarro. Με αυτό τον πυρήνα και με τη συνδρομή του Freddie Hubbard (τρομπέτα) και του Eric Dolphy (σαξόφωνο, φλάουτο), ο Coleman συνειδητοποίησε την ανάγκη να κωδικοποιήσει αυτή τη νέα μουσική εμπειρία επινοώντας (όπως θα έλεγε και η κοινωνιολόγος Σάσκια Σάσεν) μια «νέα γλώσσα»: την free jazz, όπως είναι ο τίτλος του έκτου album της δισκογραφίας του (Free Jazz: A Collective Improvisation, Atlantic, 1961). Αργότερα, πάντως, ο ίδιος θα εκφράσει τη δυσπιστία του απέναντι στην ένταξή του ακόμα και σ' αυτή την κατηγορία.
Στις κορυφαίες στιγμές της πενηνταπεντάχρονης καριέρας του, η οποία αριθμεί πάνω από πενήντα album (με τελευταίο το New Vocabulary του 2014), συγκαταλέγονται το The Shape Of Jazz To Come (Atlantic, 1959), το This Is Our Music (Atlantic, 1961), οι εγγραφές του με τρίο στα live album At the Golden Circle Stockholm, Volumes 1 and 2 (Blue Note, 1965), το fusion σχήμα των Prime Time με το οποίο ηχογράφησε το album Science Fiction (1972), το soundtrack που έγραψε τo 1991 για την κινηματογραφική μεταφορά του The Naked Lunch του William Burroughs από τον David Cronenberg και το κουαρτέτο των Sound Grammar για το οποίο τιμήθηκε με βραβείο Πούλιτζερ το 2005.
Ανήσυχος, ανυπότακτος δημιουργός ώς το τέλος της ζωής του, ο Ornette Coleman, σε αντίθεση με άλλους πρωτοπόρους της τέχνης, δεν έπεσε ποτέ στην παγίδα της αυτοαναφορικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι, σε αντίθεση με άλλους γίγαντες της jazz, στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του, o Ornette σπάνια έπαιξε στάνταρντ. Η αξιοθαύμαστη εμμονή του στην πρωτοτυπία συνέχισε να καθοδηγεί τη δημιουργικότητά του (που πέρα από τη μουσική περιλάμβανε τη συγγραφή αλλά και το σκαρίφημα αυτοσχέδιων οργάνων και ρούχων) ώς τον θάνατό του στις 12 Ιουνίου του 2015.
BOX
The Shape Of Jazz To Come (Atlantic, 1959)
Μαζί με τους Don Cherry (τρομπέτα), Charlie Haden (μπάσο) και Billy Higgins (τύμπανα), στο τρίτο του album ο Coleman πράγματι μορφοποίησε το σχήμα της νέας jazz που οραματιζόταν. Το σχήμα αυτό εδράζεται στη διαλεκτική ανάμεσα στον αυτοσχεδιασμό και στη σύνθεση. Σε αντίθεση με τους περισσότερους σύγχρονούς του, που προτιμούσαν να εξερευνούν τα όρια των έτοιμων στάνταρντ, το γκρουπ του Coleman έφτασε πιο κοντά από κάθε άλλον (με την εξαίρεση του Coltrane και του Albert Ayler) σε ένα είδος ad hoc δημιουργίας. Η ίδια η διαδικασία της σύνθεσης προκύπτει πλέον σε πραγματικό χρόνο ως παράγωγο του συλλογικού αυτοσχεδιασμού. Τα έξι κομμάτια του δίσκου απηχούν πιο έντονα από ποτέ το αίτημα που έθεσε ο Thelonious Monk: να εξελιχτεί η jazz σε μια μορφή αμεσοδημοκρατίας στην πράξη.
