του Κώστα Μπομπού*
"Αν μια θητεία συμπυκνωθεί σε ένα πρόγραμμα κατασκευής, τότε κάτι θεμελιώδες έχει χαθεί. Κι αυτό νομίζω είναι σημαντικό, είναι η συλλογή, τα προγράμματα και οι άνθρωποι." Glenn D. Lowry, director of the Museum of Modern Art ΝΥ
Στην περιπέτεια του πολιτισμού στη χώρα μας είμαστε αναγκασμένοι να δημιουργούμε σε περιβάλλον πολιτικής αυθαιρεσίας και νεποτισμού. Σήμερα, με 2 εκατ. ανέργους στη χώρα, θα έμοιαζε χωρίς νόημα η αναφορά στη διαμάχη για αρμοδιότητες σε ένα ίδρυμα με μηδαμινή αλληλεπίδραση με την κοινωνία, αν αυτό δεν ήταν μέρος της παθογένειας της δημόσιας ζωής.
Η αντίδραση της θεσμικής πλευράς της Τέχνης στη πολύπλευρη κρίση είναι η επίδειξη "αριστοκρατικής" αναισθησίας και η εμμονή στις ιεραρχήσεις του μικρόκοσμού της. Όμως, όταν η τέχνη ή η έρευνά της αναπαράγονται αποκομμένες από τη ζωή γίνονται ιστορικό απολίθωμα ανάξιο ιστόρησης.
Ο καλλιτεχνικός κόσμος είχε χαρεί όταν η Πολιτεία, παρά τα τότε ιδεολογήματά της, ίδρυσε το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ωστόσο σύντομα φάνηκε ως μια ακόμα περίπτωση θεσμού που αφορά τους θεσμοθέτες παρά στους πολίτες ή στους δημιουργούς. Κάτι είχε χαθεί, εξ αρχής, και στις αιτίες αναγνωρίζουμε τις επιλογές της πολιτικής ηγεσίας, και τις επιλογές αυτών των επιλογών, καθώς όλα τα μέλη διοίκησης ήταν διορισμένα.
Μέσα στη γενική ένδεια πόρων και ιδεών του καιρού μας, το σφιχταγκάλιασμα αξιωματούχων του πολιτισμού με μέλη της οικονομικής εξουσίας στάθηκε η ύβρις που μετέτρεψε τις διαφορές στις απόψεις σε ντροπιαστικό πόλεμο μηχανισμών που αναζητούν την εύνοια του χειρότερου πολιτικού προσωπικού που είχε ποτέ η χώρα, με ψιθυρισμούς στον Τύπο και βυζαντινισμούς στους προθαλάμους της φαύλης εξουσίας, μαζί με ιδιώτες που επιχειρούν να αναλάβουν ως υπεργολαβία τον πολιτισμό για να εκμεταλλευτούν δημόσιους πόρους και τον επικυρωτικό ρόλο της πολιτείας.
Η διαμάχη στο ΕΜΣΤ αφορά το ποιοι ιδιώτες θα καταλάβουν τον δημόσιο χώρο της Τέχνης και στο πώς θα μεθοδευτεί ώστε η αρπαγή να εμφανιστεί ως ευεργεσία.
Αν δούμε το ΕΜΣΤ ως κατασκευή, θα αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει όπως υπάρχει, γιατί το θέλει η αρχοντοχωριάτικη ελίτ της χώρας, και κυρίως χάρη στις προσπάθειες της Άννας Καφέτση, που σίγουρα δικαιούταν να εγκαινιάσει αυτό το ΦΙΞ. Μπορούσε όμως να εγκαινιάσει κι ένα μουσείο δίχως εξαρτήσεις από ιδιωτικά συμφέροντα; Δίχως να πάρει ο ένας ιδιώτης τον πρώτο όροφο κι ο άλλος το δώμα;
Σήμερα οφείλει να υποδείξει τον πραγματικό υπαίτιο των αντιδημοκρατικών μεθοδεύσεων, την κυβέρνηση της οποίας όμως την πολιτιστική πολιτική υλοποιούσε έως σήμερα, πιστεύοντας ίσως πως δρα ανεξάρτητα. Κυρίως οφείλει τον μουσειολογικό απολογισμό, καθώς οι επιλογές της συχνά ήταν κατασκευαστικές μιας μονομερούς εικόνας του σύγχρονου, που μιμείται δίχως πλαίσιο αναφοράς κεντρικές εικαστικές σκηνές. Από τα στοιχεία δεν συνάγεται μια τοπολογία όπου ανακυκλώνονται αυτές οι επιλογές, αλλά και κάποιες εντελώς ακατανόητες, δίχως απαιτούμενο έργο!
Ακατανόητη και μέγιστης σημασίας, είναι η παραδοχή ότι "λείπουν" περίπου 4 εκατ. ευρώ ώστε ν' ανοίξει το έτοιμο (;) μουσείο! Πώς προέκυψε η έλλειψη και γιατί αυτά τα ποσά κρατικής υποχρέωσης αναζητήθηκαν μέσω της πολύπλευρης σχέσης με συγκεκριμένους συλλέκτες, οι οποίοι αποκτούν έτσι προνομιακή θέση και ρόλο στο μουσείο;
Είναι ολοφάνερο πως έχει ξεσπάσει ένας πόλεμος συμφερόντων γύρω από επιτελικά σημεία στον πολιτισμό με πρώτο θύμα το ίδιο το ΕΜΣΤ, όπου ένας παρακμιακός στο σύνολό του κόσμος αλληλοσπαράζεται για έλεγχο και εξουσία, αδυνατώντας να κατανοήσει πως δεν δικαιούται πλέον να ηγείται μιας κοινωνίας βαριά πληγωμένης από τις πολιτικές του.
Κανείς δεν τολμά να βγει και να εξηγήσει τι συμβαίνει, αλλά φροντίζουν να μαθαίνουμε πως ο υπουργός, ως Καίσαρας, απολύει τη διευθύντρια του ΕΜΣΤ. Ο πολιτισμός όμως θα ευεργετηθεί αν παραιτηθεί ο ίδιος ο υπουργός, πριν ολοκληρώσει τη παράδοσή του στους ιδιώτες, ενώ ο λαός έχει ήδη δρομολογήσει την αποπομπή του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος που υπηρετεί.
Η καλλιτεχνική κοινότητα ενδιαφέρεται για το τι συμβαίνει στο εμβληματικό ΕΜΣΤ και για τη προοπτική του. Τι περικλείει το μουσείο; Ποιες συλλογές, εκθέσεις, με ποιο εννοιολογικό πλαίσιο, αφού κανείς σοβαρός άνθρωπος δεν μπορεί να ανεχθεί πια το διευθυντικό αλάθητο. Οι απεριόριστες δυνατότητες με τις οποίες είχαν προικιστεί οι θέσεις ευθύνης ήταν κρίσιμο λάθος.
Στις δημοκρατίες τα θέματα στρατηγικής ανάπτυξης των θεσμών συζητιούνται οργανωμένα και δεν καθορίζονται μονομερώς, δεν προκαθορίζεται η καλλιτεχνική κατεύθυνση από τον διευθύνοντα, ενώ η πολιτεία ακυρώνεται όταν μετατρέπεται σε μεροληπτικό τεχνοκριτικό που με δημόσιες εκθέσεις επιβεβαιώνει κάποιες ιδιωτικές συλλογές ή, όπως τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, υποστηρίζει μόνον το είδος της τέχνης που την υπηρετεί.
Η διαμάχη όμως είναι περιοδικό φαινόμενο, εμφανίζεται στη λήξη της διευθυντικής θητείας κι αποσκοπεί στην επόμενη, η προϊστορία φανερώνει ένα μοτίβο, η απερχόμενη κυβέρνηση δεσμεύει την επόμενη.
Οι συγκυβερνήτες επιχειρούν να παραδώσουν τον πολιτισμό σε ιδιώτες και να εγκλωβίσουν την πολιτιστική πολιτική της επόμενης κυβέρνησης της Αριστεράς, η οποία όμως διεκδικεί λαϊκή εντολή συνολικής τομής με το παρελθόν.
Το θέμα στο ΕΜΣΤ δεν είναι η εναλλαγή προσώπων, και μάλιστα με μεγαλύτερο συσχετισμό με τους ιδιώτες, καθώς δεν είναι αποκλειστικά μουσειολογικό, ούτε ηθικό, αλλά πολιτικό. Οι θεσμοί στη Τέχνη είναι πολιτικά εργαλεία, διαμορφώνουν ταυτότητες κι εκφράζουν κοινωνικές σχέσεις. Σήμερα υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα στη κατασκευή ενός ήδη παρωχημένου "διεθνούς στιλ" και στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες για δημιουργία και εκπαίδευση. Καιρός είναι να μιλήσουμε οργανωμένα για τη στρατηγική ανάπτυξής του, για τη συλλογή, τους καλλιτέχνες και την κοινωνία στην οποία απευθύνονται.
Στο πλαίσιο της συγκρότησης μιας νέας εθνικής στρατηγικής στον πολιτισμό, που θα στηρίζεται στη δημιουργικότητα και θα υπερασπίζεται τον δημόσιο χώρο, το μουσείο πρέπει να γίνει το βλαστοκύτταρο ενός κοινοτικού αισθήματος και το στοχαστικό καταφύγιο όπου θα χαρτογραφείται και θα ανακαλείται η πολιτισμική βιοποικιλότητα, ένας δημοκρατικός εκπαιδευτικός θεσμός στην υπηρεσία μιας κοινωνικά δίκαιης ανάπτυξης. Για να επιτελέσει το ΕΜΣΤ τέτοιο έργο, πρέπει να αλλάξει ριζικά.
Χρειαζόμαστε λιγότερο μια νέα διεύθυνση και περισσότερο μια καινούργια κατεύθυνση, προς μια κοινοτική στη φύση της νέα μουσειολογία που προκαλεί το μουσείο ως θεσμό, κόντρα στη παντοδυναμία και την παντογνωσία των διευθυντών του, κόντρα στην απόλυτη προτεραιότητα των αντικειμένων έναντι της ζωής και της εγγενούς φύσης της ιστορίας τους και κυρίως κόντρα στις αξίες μιας ελίτ που στρέφει προς όφελός της τις πηγές πληροφοριών του πλανήτη και τη δημιουργικότητα των κατοίκων του.
* Ο Κώστας Μπομπός είναι ζωγράφος ΑΣΚΤ, διδάσκει εικαστικές τέχνες στο Τμ. Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
