Οι ρήξεις, οι συνέχειες, οι αμηχανίες της αριστεράς του 21ου αιώνα. Η θεωρία, η στρατηγική, η εξουσία, τα κινήματα, οι πολιτισμικές μορφοποιήσεις, τα προτάγματα του ιστορικού παρόντος. «Το μεταχθές και το προαύριο», όπως το είπε ο Νικόλαος Κάλας.
Ζητούμενα και αντιφάσεις του αριστερού λόγου
Δύο από τα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Αριστερά σχετικά με τη διατύπωση απόψεων είναι τα εξής. Το πρώτο αφορά την πολυτέλεια πολλών και διαφορετικών προτάσεων. Αυτό, που εκ πρώτοις όψεως φαίνεται διαλυτικό, στο βάθος είναι θετικό. Οφείλεται στο ότι η Αριστερά κινείται στην περιοχή της δυνατότητας και αντιμετωπίζει πολλές εναλλακτικές προοπτικές, ενώ αντίθετα, η Δεξιά, που εξουσιάζει και διαχειρίζεται την κοινωνική πραγματικότητα, παρουσιάζεται πιο ρεαλιστική. Συνεπώς, εκτός από τη δημοκρατικότητα, η πολυμορφία των απόψεων προσφέρει ένα πλούτο ιδεών που, μέσα από τη δοκιμασία τους στην πορεία των αγώνων, θα προκύψει η διαλεκτική σύνθεσή τους. Υπό την προϋπόθεση, πάντα, ότι πρέπει να θεωρούνται σχετικές, και άρα πως τελικά θα αναθεωρηθούν διαμέσου του διαλόγου και της πάλης. Το δεύτερο πρόβλημα είναι σε ποιο βαθμό οι απόψεις μας έχουν αντιστοιχία με την κοινωνική πραγματικότητα. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι, σήμερα, οι άνθρωποι της Αριστεράς έχουν τη μικρότερη από κάθε άλλη φορά ενημέρωση για το τι συμβαίνει με τον καπιταλισμό. Έχει πραγματοποιηθεί μια τέτοια ραγδαία ανατροπή στον κόσμο, ώστε πρέπει να αλλάξουμε τα κριτήριά μας για να τον κατανοήσουμε. Οι αμηχανίες της συνδέονται στενά μ' αυτό. Για ένα τόσο μεγάλο ζήτημα, στο μικρό χώρο ενός σημειώματος δεν μπορούμε παρά να θίξουμε τα κύρια σημεία. Εξάλλου, η γενική εικόνα θα προκύψει από τη συμμετοχή πολλών σχολιαστών.
Υπάρχουν και άλλες υποκειμενικές αδυναμίες. Κρίσιμα σημεία που απαιτούν να κάνουμε πιο συστηματική κριτική ανάλυση είναι: Η θεωρητική δυσκαμψία και απολίθωση του σταλινικού μοντέλου. Η κατάρρευσή του και το κλίμα δυσφήμισης που επεκράτησε για την Αριστερά εξαιτίας του. Ο ιστορικός συμβιβασμός που αντανακλούσε ένα είδος ενοχοποίησης της Αριστεράς. Σε συνάρτηση με αυτό, η δυσκολία να συγκροτήσουμε καθαρό αριστερό λόγο και ο περιορισμός της πολιτικής μας στο πεδίο της επικαιρότητας, δηλαδή, στο γήπεδο πολιτικής της Δεξιάς. Αυτό δεν σημαίνει εγκατάλειψη των αγώνων για τα προβλήματα της καθημερινότητας αλλά το αντίθετο, την ένταση της πάλης για το συγκεκριμένο, πάντα όμως, αναδεικνύοντας μέσα από αυτήν τη σύνδεση με το αφηρημένο, με τις γενικές αρχές της κοινωνικής αλλαγής. Εγκαταλείψαμε τη διαλεκτική λογική και λειτουργούμε στα πλαίσια της στατικής λογικής, ανάμεσα στο Α και στο μη-Α. Διαλεκτική σημαίνει ότι, αρνούμαστε την αρχαιολατρία -πολλοί διστάζουν να το κάνουν- αλλά δεν αρνούμαστε την πολιτισμική σημασία της αρχαίας Ελλάδας που θα έπρεπε να την αντιπαραβάλουμε με τη σημερινή κατάντια μας. Σημαίνει ότι δεν αρνούμαστε την TV και το ποδόσφαιρο, αρνούμαστε όμως την, κάτω από ορισμένες οικονομικο-πολιτικές εξαρτήσεις, μετατροπή τους σε κερδοσκοπικά όργανα σε βάρος του κοινού τους. Πιο σοβαρή αδυναμία είναι η υποβάθμιση της ηθικής διάστασης που συνιστά τεράστιο θέμα και απαιτεί ιδιαίτερη ανάλυση.
Εξίσου σοβαρές είναι και οι αντικειμενικές αδυναμίες. Μία από τις κυριότερες είναι η διάλυση του κοινωνικού ιστού, με έξαρση της ατομοκρατίας, της κατάθλιψης και της βίας, που συντελέστηκε στην περίοδο της καταναλωτικής κοινωνίας. Η διάλυση αυτή της αλληλεγγύης και του κοινοτισμού, που έχει καταγραφεί από ινστιτούτα και ευνοεί την καλλιέργεια της συναίνεσης, επεκτάθηκε κυρίως στις βιομηχανικές κοινωνίες και συνέβαλε στην παθητικοποίησή τους. Επηρέασε σοβαρά και την Αριστερά, δημιουργώντας καπετανάτα, δογματική εμμονή των απόψεων, που αναφέραμε στην αρχή, και συνθήκες που ήταν εντελώς άγνωστες παλιότερα, π.χ. στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης.
Σοβαρή επίσης αδυναμία, που την υποτίμησε η Αριστερά, είναι η κινητοποίηση της Δεξιάς μετά τον Μάη του '68 και την πετρελαϊκή κρίση -όταν έγιναν οι πρώτες μελέτες που έδειχνε ότι το βιομηχανικό μοντέλο οδηγείται στην αποδόμηση- με στόχο όλα τα πεδία της πολιτισμικής δραστηριότητας. Μερικές πλευρές της κινητοποίησης αυτής, για τις οποίες υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία είναι: Οι νέες επιστήμες: κυβερνητική, θεωρία των συστημάτων, βιονική, ευρετική κ.ά. έμειναν χωρίς έδρα. Η Τσινεσιτά και ο ιταλικός νεορεαλισμός διαλύθηκαν, στον λατινο-αμερικανικό κινηματογράφο επιβλήθηκε εμπάργκο, ενώ ο ιαπωνικός στράφηκε στο σεξ. Περιορισμός των επιστημών του ανθρώπου και της χρηματοδότησης των ανθρωπολογικών ερευνών. Διάδοση του πορνό και του ποδοσφαίρου. Στροφή της έρευνας και της αρθρογραφίας στο DNA. Επίθεση στην αυτονομία των πανεπιστημίων, και άλλα. Τα παραπάνω δίνουν τέλος στο παλαιό δίλημμα: εάν ο καπιταλισμός σκέφτεται και εφαρμόζει τα συντηρητικά μέτρα ή εάν αυτά προκύπτουν από τη διαδικασία της ανάπτυξής του. Κατά τη διαλεκτική, συμβαίνουν και τα δύο. Εν πρώτοις, κάθε εξουσία φροντίζει για δύο πράγματα. Πρώτον, πώς θα εκμεταλλευτεί την εργασία των υποτελών και, δεύτερον, πώς θα διασφαλίσει την πειθαρχία και τον έλεγχό της επάνω σ' αυτούς. Η συναίνεση δεν είναι κάτι το φυσικό αλλά επιβάλλεται με πολλά μέσα. Το 1968, η K. Gough απεκάλυψε ότι η ανθρωπολογία χρησιμοποιούταν από τις Αρχές για τη διοίκηση των αποικιών. Το 1965 αποκαλύφθηκε το σκάνδαλο του σχεδίου Κάμελοτ που αφορούσε έρευνα των κοινωνικών κινημάτων στις χώρες του Τρίτου κόσμου. Σε συνέχεια, ο N. Chomsky (1969) αποκαλύπτει την κινητοποίηση των κορυφαίων πανεπιστημιακών από την κυβέρνηση των ΗΠΑ για την αντιμετώπιση του κινήματος των χίπυς. Επιπλέον, η καπιταλιστική εξουσία διαθέτει όλη την πρακτική ικανότητα να διατηρεί τον έλεγχό της επάνω στους υποτελείς σε συνάρτηση με την πορεία των σχέσεων παραγωγής. Συνεπώς, το ζήτημα αφορά τη λειτουργία των σχέσεων δύναμης και δεν αφορά τη συνωμοσιολογία.
Πέρα από τη διάλυση του κοινωνικού ιστού και τα μέτρα επαγρύπνησης της εξουσίας, υπάρχει και ένας άλλος, πιο σοβαρός αντικειμενικός παράγοντας, που καθιστά τη σημερινή πραγματικότητα εντελώς διαφορετική από εκείνη των προηγούμενων εποχών. Αυτός είναι η δομική αλλαγή που έχει υποστεί το κοινωνικό σύστημα. Πρόκειται για τη μεταστροφή του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής, κατά την οποία τα κεφάλαια αποσύρονται από την επένδυση στη βιομηχανία, λόγω των μεγάλων αντιφάσεων που αναπτύχθηκαν στην πορεία της ανάπτυξής και που ονομάστηκε «αποδόμηση του βιομηχανικού μοντέλου» από τις συστημικές μελέτες (Meadows, D. et al., 1999). Τα αποσυρόμενα κεφάλαια, γνωστά ως «λιμνάζοντα», συσσωρεύονται στις χρηματοπιστωτικές «Αγορές», οι οποίες συνεχίζουν το κυνήγι του κέρδους, με τους δανεισμούς, τη λαφυραγώγηση του δημοσίου τομέα και τη σπέκουλα. Τη μεταστροφή αυτή οι υπάλληλοι των Αγορών την ονόμασαν «μεταρρύθμιση». Επεκτείνοντας σε όλες τις κοινωνικές λειτουργίες τη διαχείριση με τους όρους της αγοράς και σε συνδυασμό με την ελεύθερη διακίνηση του κεφαλαίου, την παγκοσμιοποίηση, την εμπορευματοποίηση και τη διαφθορά, η οποία χαρακτηρίζει τη δραστηριότητα του κεφαλαίου, όταν αυτό εκτοπίζεται από την παραγωγική διαδικασία, προκύπτει γενική αποδιάρθρωση των πολιτισμικών δομών.
Η μεταστροφή αυτή, αν και διαστρέφει την εικόνα που είχαμε για την κοινωνική πραγματικότητα, πράγμα που δυσκολεύει την αντιμετώπισή της, εντούτοις κάνει πιο ορατή την απειλή του καπιταλισμού, γιατί η απειλή αυτή εκφράζεται με επιθετικότητα εναντίον των κοινωνικών και πολιτισμικών δομών, με έξαρση του αυταρχισμού και των μέτρων καταστολής και με καταπάτηση των στοιχειωδών δημοκρατικών θεσμών. Επειδή η κρίση είναι παγκόσμια, κάνει περισσότερο από άλλοτε αναγκαία την προβολή του διεθνισμού και πιο επιτακτική την επίτευξη της ευρείας ενότητας των υποτελών στρωμάτων. Μόνο με την πλατιά ενότητα, αναπτύσσοντας παράλληλα τον αριστερό λόγο, μπορούμε να αντιπαραταχθούμε στο μονοπώλιο των όπλων που κατέχει η εξουσία. Μόνο με την ενότητα μπορούμε να ανασυγκροτήσουμε τον κοινωνικό ιστό και την αλληλεγγύη, η οποία αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της κοινωνικής δυναμικής και αναιρεί τη συναίνεση, όπως έδειξε η ανθρωπολογία. Μόνο με την ενότητα μπορεί η κοινωνία να υπερβεί τον εαυτό της.
Βιβλιογραφία
Bailey, K., 1994, Methods of Social Research, New York, Free Press. Chomsky, N., 1969, American Power and the New Mandarins, Harmondsworth, Pelican. Gough, K., 1968, «Anthropology and Imperialism», Μonthly Review, 20 (2). Meadows, D. et al., 1999 [1992], Πέρα από τα τα όρια. Καλαμάτα, Οικολογική Κίνηση Καλαμάτας.
* Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος
***
Τις προηγούμενες Κυριακές δημοσιεύθηκαν κείμενα των: Κώστα Γαβρόγου, Κώστα Βούλγαρη, Σταύρου Κωνσταντακόπουλου, Κώστα Βεργόπουλου.
http://avgi-anagnoseis.blogspot.gr/
Το αφιέρωμα συνεχίζεται, έχοντας ήδη δημιουργήσει αντίστοιχους, παράλληλους ή αντιθετικούς στοχασμούς. Οι σελίδες μας είναι ανοιχτές σε αυτούς.
Την επόμενη Κυριακή: Αλέξης Μητρόπουλος, Η αριστερά και το κοινωνικό ζήτημα σήμερα
