Προσεγγίζοντας τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αυτό τον μήνα, τα εκατομμύρια των πολιτών της ηπείρου που βρέθηκαν συγκλονισμένοι από τις εμπλοκές της οικονομικής κρίσης μπορεί τώρα να έχουν επιτέλους τον αποφασιστικό λόγο. Ειδικά όταν χάρις στο προνόμιο της απόστασης μπορεί κανείς να διακρίνει ορθότερα και να κρίνει ψυχραιμότερα.
Τι να σκέπτεται λοιπόν ο μέσος Ευρωπαίος - με ένα πτυχίο, με μειούμενο εισόδημα, και ελαχιστοποιημένη κοινωνική κινητικότητα; Πού αν είναι, για παράδειγμα, Ιταλός, τότε προτιμά κατά 44% να επιστρέψει στην λιρέτα (Pew Research Center) - αυτός, πόσο προδομένος αισθάνεται; Τι νόημα μπορεί να έχει ακόμη γι' αυτόν η διατήρηση ενός σχεδίου από την διατύπωση και την εκτέλεση του οποίου διαπιστώνει ότι μάλλον έχει προ πολλού αποκλεισθεί; Όταν μάλιστα σήμερα σωστά επέστρεψε στη δημοσιότητα η δήλωση (αμέσως μετά την Σύνοδο στις Κάννες το 2011) ότι «η κεντρική διένεξη της δημοκρατίας έχει μεταφερθεί στις μυστικές συνομιλίες κρατών και τραπεζών», από τον Γιούργκεν Χάμπερμας.
Ας πάρουμε μερικές από τις βασικές αρχές της Ευρώπης με τη σειρά. Κοινό νόμισμα σημαίνει κοινές ευθύνες και κοινές, μεθοδικές αντιδράσεις. Η φυγή κεφαλαίων, η απόκλιση της τιμής στα κρατικά ομόλογα, καθώς και οι διακυμάνσεις τους, ένα επικίνδυνο φορτίο χρέους: όλα αυτά είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν από κοινού μέσα σε μια περιεκτική «λέσχη», εντός της οποίας τα δικαιώματα των μελών συνεπάγονται την οικειοθελή τους παραίτηση από εναλλακτικά και πιο παραδοσιακά μέσα απάντησης καθενός ξεχωριστά. (Η χρήση ενός ενιαίου, κοινού νομίσματος αποκλείει αυτόματα την επιλογή της νομισματικής υποτίμησης, για παράδειγμα). «Κοινό», επιπλέον, συνεπάγεται την εξαιρετική και μόνιμη προσοχή από μια τέτοια πολιτική ένωση σε απρόβλεπτες καταστάσεις, αντιμετωπίζοντάς τις σαν οικογενειακές υποθέσεις, αντί να σπεύδει να ζητά την συνδρομή εξωτερικών παραγόντων - του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, στην περίπτωση της κρίσης στην Ευρώπη. Μία αποτυχία για οποιονδήποτε λόγο να το πράξει αυτό δικαίως κατανέμει την ηθική και πολιτική ευθύνη μεταξύ των μελών της «λέσχης» ισόποσα. Στερεί έτσι από κάθε μεμονωμένο μέλος, ανεξάρτητα του πόσο υγιές, οικονομικά εύρωστο, ή ηθικά ανώτερο μπορεί αυτό να αισθάνεται, την ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη τάση να κάνει κήρυγμα, να δικάζει, και να προβάλλει ανήκουστα αιτήματα. Αν φανταστούμε, για χάρη ευρύτερης προοπτικής, την πολιτεία της Καλιφόρνιας να υφίσταται την ταυτόχρονη ταπείνωση μιας Τρόικας, με τις κατάφωρα αντιλαϊκές επιβολές της, με μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση στην Ουάσιγκτον να απειλεί και να εκφοβίζει τους ανθρώπους από μακριά όταν αυτοί αντιστέκονται στις καταστροφικές συνέπειες τέτοιων επιβολών, τόσο το είδος όσο και η έκταση του σημερινού ευρωπαϊκού εκτρώματος αναδύονται ανάγλυφα. Να όμως που με την άνεση της εκ των υστέρων γνώσης, μπορεί τώρα κανείς να το πει - την όποια φερεγγυότητα και ευρωστία, καθώς και την συνοδευτική ηθική ανωτερότητα τους, η Γερμανία μπόρεσε να τις απολαύσει όλα αυτά τα χρόνια χάρη στην άλλη τους, κρυφή πλευρά: οι χώρες εισαγωγής στη Νότια Ευρώπη συνέχισαν να αγοράζουν γερμανικές εξαγωγές την ίδια ώρα που δανείζονταν τα χρήματα από την Γερμανία για να μπορούν να το κάνουν αυτό.
Όταν μία ή δύο περιφερειακές οικονομίες προκαλούν μια ευρύτερη κρίση, αν μη τι άλλο επειδή ένας οικονομικός ή πληρέστερα διαρθρωτικός μηχανισμός πού να μπορεί να αντιμετωπίζει στη γένεση της μια κρίση ουδέποτε τέθηκε σε εφαρμογή εξ αρχής, τότε η λύση μπορεί να είναι να αποκόπτονται πριν μολύνουν το σύνολο - μια επιλογή που ipso facto καταστρέφει την αξιοπιστία της ένωσης και τη σοβαρότητα του σκοπού, πόσο μάλλον ότι προδίδει κάποιες βαθιά ριζωμένες εχθρότητες και αδιαφορία, ίσως ακόμη και μοχθηρία. Ή αναλαμβάνει κανείς «εδώ και τώρα» τις δεδηλωμένες ευθύνες της ένωσης, και προσπαθεί να κάνει χρήση του πολιτικού κεφαλαίου και της ικανότητας για κρίσιμες αποφάσεις, μαζί και της επιλογής καταφυγής σε δημοψήφισμα, ξεπερνώντας και αναθεωρώντας έτσι στην πράξη τις ελλείψεις από τις οποίες πάσχει ο μηχανισμός, τόσο οικονομικά όσο και δημοσιονομικά. Είναι ο δημοκρατικός τρόπος, με την κρίσιμη έννοια ότι ευνοεί την δημοκρατική, ανοιχτή συζήτηση καθώς και την δράση που πρέπει μετά να ακολουθεί. Όπως ο Wolfgang Munchau το θέτει εύστοχα στους FT στις 12/5/2014, για την επίλυση των προβλημάτων που δημιουργούνται στο πλαίσιο μιας νομισματικής ένωσης θα πρέπει να έχει κανείς μια «πολιτική ένωση... [και άρα] ας αρχίσει η συζήτηση».
Το γεγονός ότι η πρόσφατη προσπάθεια της Ελλάδας να επιστρέψει στις αγορές ομολόγων επιτεύχθηκε χωρίς αυξημένη μεταβολή της αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας, και χωρίς καμία βελτίωση στην αναλογία μεταξύ χρέους και ΑΕΠ (μάλιστα, υπήρξε επιδείνωση εδώ) -είναι κρίσιμο το ότι τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονταν από κοινού ως το οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σημείο αναφοράς και κριτήριο για την λήψη αποφάσεων γύρω στα 2010 και 2011- και η περίφημη πλέον ρήση του Μάριο Ντράγκι ότι θα πράξει «ό,τι είναι απαραίτητο» το καλοκαίρι του 2012, έντονα δείχνουν ότι και τότε και τώρα η κινητήρια δύναμη είχε και έχει πολιτικό χαρακτήρα. Για άλλη μια φορά, και όταν πραγματικά έχει σημασία, είναι η πολιτική που επιβάλλεται στην οικονομία και όχι, ας το συγχωρήσουν αυτό επιτέλους οι φανατικοί των ελευθέρων αγορών, το αντίστροφο.
Σε αντίθεση με τον ευρωσκεπτικισμό του συρμού, και ξεπερνώντας την ισχυρή κλίση προς την πολιτική απάθεια που η κρίση έχει δημιουργήσει, πολλοί ψηφοφόροι στην Ευρώπη αυτόν τον μήνα θα μπορούσαν, αν το επιθυμούν, να δανειστούν το παλιό αμερικανικό επαναστατικό σύνθημα, «Δεν υπάρχει φορολογία χωρίς αντιπροσώπευση», και να του προσδώσουν ένα ίσως επιπλέον νόημα και επικαιρότητα: Δεν υπάρχουν οικονομικά μέτρα χωρίς πολιτική υπόσταση. Δεν υπάρχει στερεά Ευρώπη χωρίς την πιο γνήσια και μακρόπνοη πολιτική ολοκλήρωση. Μυλόπετρα μαζί και σπόρος, η Ευρώπη θα αντέξει μόνο αν γίνει βαθιά δημοκρατική.
*Ο Λεωνίδας Μπουρίτσας έχει διατελέσει καθηγητής φιλοσοφίας στο City Un. οf New York και στο Stevens Institute of Technology
