Η έναρξη της Κατοχής στη Γαλλία βρίσκει τις εβραϊκές κοινότητες με έναν θεμελιώδη ταυτισιακό διαχωρισμό. Από τη μια, υπήρχαν 150.000 Γάλλοι πολίτες εβραϊκής καταγωγής, οι «ισραηλίτες της Γαλλίας», όπως αποκαλούνταν, μεταξύ των οποίων γύρω στις 90.000 ήταν προσφάτως πολιτογραφημένοι. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν 150.000 περίπου, οι οποίοι ήταν ξένοι υπήκοοι και «απάτριδες»: είχαν αφιχθεί στη Γαλλία (χώρα ασύλου και θεωρούμενη ως χώρα προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων) στη διάρκεια του 20ού αιώνα, ιδίως κατά τη δεκαετία του '30, όταν η άνοδος του ναζισμού στην κεντρική Ευρώπη καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη ενός ασφαλούς καταφυγίου. Περίπου 75.000, από την δεύτερη κατηγορία, είχαν εγκατασταθεί στη Γαλλία μέχρι το 1939, συχνά όχι μόνο για να γλιτώσουν τις καταστροφικές και δολοφονικές συνέπειες από την απόλυτη υπαγωγή της ζωής και του θανάτου στον εγκληματικό φυλετισμό του ναζισμού, αλλά και ως πολιτικοί αντίπαλοι του ναζισμού και άλλων αυταρχικών καθεστώτων, που το ένα μετά το άλλο εγκαθιδρύονταν στην κεντρική Ευρώπη.
Ένα μεγάλο ποσοστό από τους Εβραίους, οι οποίοι προσήλθαν στη Γαλλία ως ξένοι υπήκοοι ή «απάτριδες», εξακολουθώντας να αντιμετωπίζουν το φάσμα της φτώχειας και της απόταξης, διακρίθηκαν για τους δεσμούς οργανωμένης αλληλεγγύης, αλλά και για τους ριζοσπαστικούς πολιτικούς προσανατολισμούς. Σε μια περίοδο που το κοινωνικό ζήτημα τέθηκε στη Γαλλία με πολύ μεγάλη έμφαση, συμμετείχαν σε κομμουνιστικές, σοσιαλιστικές, αναρχοσυνδικαλιστικές συλλογικότητες, σε αντίθεση με ένα μεγάλο μέρος των «ισραηλιτών της Γαλλίας», οι οποίοι ήταν στην πλειονότητά τους στενά συνδεδεμένοι με τη γαλλική εθνική αναφορά και πλησιέστερα σε συντηρητικότερες πολιτικές εκπροσωπήσεις.
Κυρίως από το 1934 και μετά, η αντισημιτική προπαγάνδα στη Γαλλία ενορχηστρώνεται γύρω από άξονες, οι οποίοι θα αποτελέσουν το υπόβαθρο για τις διώξεις και για την εξόντωση 80.000 από τους περίπου 330.000 Εβραίους της χώρας κατά το διάστημα 1940-1944. Η αντισημιτική υστερία από τη δεκαετία της υπόθεσης Ντρέιφους προσλάμβανε στη δεκαετία του 1930 χαρακτηριστικά που ενέγραφαν φυλετικές παραμέτρους στη δυναμική των κοινωνικών εντάσεων. Τα νεοσυντηρητικά και ακροδεξιά ρεύματα, που στη διάρκεια της Κατοχής θα αποκρυσταλλώνονταν με το καθεστώς του Βισύ και τον πολύμορφο παρισινό δοσιλογισμό, αναβίωναν το παλιό σύνθημα «η Γαλλία στους Γάλλους» και εξυπηρετούσαν τη λαϊκιστική δημαγωγία τους με τη διαρκή υποδαύλιση μίσους, ανασφάλειας και στοχοποίησης κάθε πολιτικής, θρησκευτικής και πολιτισμικής ετερότητας. Οι αντιπολιτικές και ιδεοληπτικές κατασκευές συνέθεταν όλα τα υφέρποντα και λανθάνοντα φασιστοειδή στοιχεία σε μια αφήγηση που συνέδεε άρρηκτα τον αντισημητισμό με την ξενηλασία. Στη Γαλλία, η οποία στο δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του '30 ξεπερνά τις ΗΠΑ ως προς την αναλογία μεταναστών και προσφύγων, διασταυρώνονταν στερεότυπα, όπως «η γη μας έχει γίνει γη εισβολής» με την υστερία για τους Εβραίους που «δραπετεύουν από τα πολωνικά και ρουμανικά γκέτο» απειλώντας τη γαλλική ταυτότητα και την εργασία των Γάλλων. Αυτά τα στρατηγήματα ενεργοποιούσαν την ανασφάλεια απέναντι στην πολιτική νεωτερικότητα, συνδέοντας εκ νέου τις επαναστατικές κινήσεις με τον παροξυσμικό αντισημιτισμό σε ένα κρεσέντο μίσους εναντίον του Λαϊκού Μετώπου και της κυβέρνησής του.
Στην ανάπτυξη αυτού του κλίματος, δεν πρέπει να υποτιμηθεί και ο ρόλος συγκεκριμένων διανοουμένων. Από τον Ζαν Ζιρωντού προέρχονται οι αφορισμοί που παρατέθηκαν προηγουμένως, ενώ ο ίδιος είχε φτάσει να αποκαλέσει τους Εβραίους το 1939 «ορδή, την οποία επισφαλής και ανώμαλη φυσιολογία της οδηγεί στα νοσοκομεία μας που επιβαρύνει». Ο Σελίν, δυο χρόνια αργότερα, συνόψιζε στην αρχή της Κατοχής τα ακροδεξιά στρατηγήματα μίσους και εκφασισμού, σε ένα άρθρο του δημοσιευμένο στο δοσιλογικό περιοδικό «La Gerbe» (18.2.1941): «Είναι οι Εβραίοι υπεύθυνοι γι' αυτόν τον πόλεμο; Απαντήστε μας, λοιπόν, απερίφραστα αγαπητοί ακροβατούντες συγγραφείς». Ο Σελίν αναδείκνυε στο συγκεκριμένο άρθρο την «πάλη ενάντια στον Εβραίο» σε θεμελιώδη συνθήκη για την «εθνική αναγέννηση». Οι «απαντήσεις» που ζητούσε συμπύκνωναν τη στάση, αλλά και τις πρακτικές, του πολύμορφου δοσιλογισμού, απέναντι σε εκείνα τα τμήματα της γαλλικής κοινωνίας και των διανοουμένων που είχαν αποφασίσει να αντιπαρατεθούν πολιτικά και ηθικά στον αντισημιτισμό και να αντισταθούν οργανωμένα στον ναζισμό. Η Αντίσταση θα άρχιζε να παράγει αποτελέσματα ήδη από το κρίσιμο έτος 1942, συμβάλλοντας στη διάσωση μεγάλου αριθμού Εβραίων της Γαλλίας από τη συστηματικά οργανωμένη «τελική λύση» των στρατοπέδων εξόντωσης, η εφαρμογή της οποίας στο γαλλικό έδαφος συσπείρωσε εξίσου τις γερμανικές αρχές κατοχής, την κυβέρνηση του Βισύ και τον παρισινό δοσιλογισμό.
Οι ανορθολογικές και εγκληματικές κατασκευές, ως ιδεολογικές προϋποθέσεις για την εξόντωση των Εβραίων της Γαλλίας, αποτυπώθηκαν στην αντισημητική έκθεση, η οποία είχε οργανωθεί στο παρισινό Palais de Berlitz τον Σεπτέμβριο του 1941, με τον εύγλωττο τίτλο «Ο Εβραίος και η Γαλλία». Ήδη από τις 4 Οκτωβρίου του 1940 οργανώνεται «η Γαλλία των συρματοπλεγμάτων»: ο νόμος που επιτρέπει τον περιορισμό Εβραίων «απάτριδων» ή με ξένη υπηκοότητα, άνοιγε τον δρόμο σε διώξεις και εγκλεισμούς σε μια σειρά στρατοπέδων συγκέντρωσης στο γαλλικό έδαφος, από όπου στις 27 Μαρτίου 1942 θα ξεκινούσε η πρώτη μεταγωγή Εβραίων με κατεύθυνση τα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης. Ήδη από το 1941 οργανώνονταν οι πρώτες επιδρομές, στις οποίες ο γαλλικός αστυνομικός μηχανισμός που βρισκόταν στη γερμανική ζώνη κατοχής διαδραμάτιζε κεντρικό ρόλο. Σε όλο το πρώτο διάστημα, από το 1940-1942, βρέθηκαν κατά προτεραιότητα στο στόχαστρο οι «απάτριδες» ή με ξένη υπηκοότητα Εβραίοι, οι οποίοι, όπως και οι προσφάτως πολιτογραφημένοι, εκτέθηκαν σε μια σειρά από διατάγματα που τους απογύμνωσαν από κάθε δυνατότητα νομικής κατοχύρωσης και υπόστασης. Αποκορύφωμα αυτής σειράς κοινών μέτρων ήταν η υπογραφή συμφώνου για συντονισμένη «αντιεβραϊκή πολιτική» μεταξύ των SS και SD στη Γαλλία, από τη μια, και τις αρχές της γαλλικής αστυνομίας, από την άλλη, με την ενθουσιώδη συμμετοχή των κυβερνητικών αρχών του Βισύ (2 Ιουλίου 1942). Τόσο στη γερμανική ζώνη κατοχής όσο και στο Βισύ θα εντείνονταν οι επιδρομές, οι διώξεις και οι μαζικές συλλήψεις για την αποστολή των «απάτριδων» και Εβραίων με ξένη υπηκοότητα στα στρατόπεδα εξόντωσης.
Η πρώτη μεγάλη επιχείρηση (και ταυτόχρονα ορόσημο φρίκης) εκτελέστηκε εξ ολοκλήρου από τον παρισινό αστυνομικό μηχανισμό στις 16-17 Ιουλίου του 1942. Έμεινε στην ιστορία ως «επιδρομή του χειμερινού ποδηλατοδρομίου» («la rafle du Vel' d' Hiv'»). 12.884 Εβραίοι του Παρισιού («απάτριδες» ή με υπηκοότητα από τις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες) στοιβάχτηκαν κάτω από τραγικές συνθήκες στο χειμερινό ποδηλατοδρόμιο. 3.031 άνδρες, 5.802 γυναίκες και 4.051 παιδιά παρέμειναν για μια εβδομάδα έγκλειστοι σε άθλιες και απάνθρωπες συνθήκες, βασανιζόμενοι από τη δίψα, τη ζέστη, την ανυπαρξία της στοιχειώδους υγιεινής, προτού να μεταφερθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην περιφέρεια της γαλλικής πρωτεύουσας και από εκεί κατά κύματα στο Άουσβιτς. Ελάχιστοι επέστρεψαν το 1945. Από τα 4.000 παιδιά δεν σώθηκε κανένα: με πρόταση του πρωθυπουργού στην κυβέρνηση του Βισύ, Λαβάλ, μεταφέρθηκαν κι αυτά στα στρατόπεδα του θανάτου.
Οι επιδρομές και οι μαζικές συλλήψεις Εβραίων συνεχίστηκαν σε όλη τη διάρκεια του 1943 και μέχρι τις αρχές του 1944, πλήττοντας έντονα και τους Εβραίους με γαλλική υπηκοότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο τέλος της Κατοχής καταγράφηκαν 80.000 θύματα, δηλαδή το 24% από τον εβραϊκό πληθυσμό επί γαλλικού εδάφους το 1939. Μεγαλύτερο ήταν το ποσοστό των «απάτριδων» ή με ξένη υπηκοότητα. Ανάμεσα στους καταδιωκόμενους Εβραίους ήταν εκείνοι με τις μικρότερες δυνατότητες προστασίας, εκτεθειμένοι με τη μεγαλύτερη σφοδρότητα στην πρακτική και νομική οργάνωση της «τελικής λύσης» από τις γερμανικές αρχές κατοχής και τον γαλλικό δοσιλογισμό. Η εμπειρία του διαστήματος 1940-1944 θα λειτουργούσε καταλυτικά για την μεταπολεμική αναδιάταξη στην ταυτοτική αίσθηση του συλλογικού και στις δύο κατηγορίες που συναποτελούσαν τις εβραϊκές κοινότητες προπολεμικά.
*Ο Νίκος Σκοπλάκης είναι ιστορικός
