ΤΟΥ ΑΝΡΕΑ ΚΑΡΙΤΖΗ
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΔΑΓΚΛΗΣ, Φυσική επιστήμη και πραγματικότητα. Η επιστημολογία του P. Duhem και ο Λογικός Εμπειρισμός, εκδόσεις Νήσος, σελ. 353
Το βιβλίο του Δημοσθένη Δαγκλή με τίτλο «Φυσική Επιστήμη και Πραγματικότητα» διερευνά τη σχέση του έργου του γάλλου φιλοσόφου της επιστήμης Ντυέμ (Duhem) με το φιλοσοφικό κίνημα του λογικού θετικισμού -γνωστού και ως κύκλος της Βιέννης- το οποίο σφράγισε καθοριστικά την αναλυτική φιλοσοφία και τον κλάδο της φιλοσοφίας της επιστήμης.
Στο πρώτο μέρος το βιβλίο παρουσιάζει τις βασικές φιλοσοφικές θέσεις του Ντυέμ αναφορικά με κομβικά ζητήματα της φιλοσοφίας της επιστήμης, όπως η σχέση επιστήμη και μεταφυσικής, η φύση των επιστημονικών θεωριών, των φυσικών νόμων και των μοντέλων. Επίσης, ο συγγραφέας πραγματεύεται την περίφημη ολιστική «θέση Ντυέμ» αναφορικά με τη σχέση παρατήρησης και θεωρίας, αλλά και τις «μυστήριες» ως προς τη σαφήνειά τους έννοιες-κλειδιά στο έργο του Ντυέμ, όπως η έννοια του «κοινού νου», της «ορθοκρισίας» και της «λεπτότητας».
Στο δεύτερο μέρος το βιβλίο αποτελείται από 8 κεφάλαια όπου ανασυγκροτείται επισκοπικά η φιλοσοφική συμβολή των βασικών εκπροσώπων του λογικού θετικισμού στην ανάπτυξη του εν λόγω ρεύματος. Ο κατάλογος των ονομάτων περιλαμβάνει πρόσωπα που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του εν λόγω ρεύματος όπως οι Μαχ (Mach), Σλικ (Schlick), Φρανκ (Frank) και Νόιρατ (Neurath), φιλοσόφους που εξέλιξαν πτυχές του προγράμματος προς νέες κατευθύνσεις όπως ο Βάισμαν (Waismann) με τον γλωσσοαναλυτικό προσανατολισμό και ο Ράιχενμπαχ (Reichenbach) με τον πιθανοκρατικό προσανατολισμό, αλλά και φιλοσόφους που απέκτησαν πολύ μεγαλύτερη φήμη και επιρροή, διαμορφώνοντας καταλυτικά την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στον αγγλοσαξωνικό χώρο, όπως οι Κάρναπ (Carnap) και Χέμπελ (Hempel).
Το εν λόγω βιβλίο προσφέρει στο γενικό αναγνωστικό κοινό με φιλοσοφικές αναζητήσεις αναφορικά με το φαινόμενο της επιστήμης, ή σε φοιτητές και φοιτήτριες που η πορεία των σπουδών τους περιλαμβάνει στοιχεία φιλοσοφίας της επιστήμης, τη δυνατότητα συνοπτικής και συστηματικής γνωριμίας με ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά κινήματα σχετικά με το φαινόμενο των επιστημών, αλλά και την αναλυτική εξέταση του έργου του Ντυέμ, ο οποίος επηρέασε καθοριστικά τον τρόπο κατανόησης της επιστήμης στην αυγή του κλάδου της φιλοσοφίας της επιστήμης.
Όμως, το βιβλίο του Δημοσθένη Δαγκλή αποτελεί σημαντική συμβολή και για ένα πιο εξειδικευμένο κοινό μελετητών, στο πεδίο της φιλοσοφίας της επιστήμης αλλά και της ιστορίας του εν λόγω κλάδου. Και τούτο διότι το βιβλίο αναπτύσσει όχι μια γενική επισκόπηση των απόψεων των φιλοσόφων που πραγματεύεται αλλά επιχειρεί να προσδιορίσει τη διαλεκτική ανάμεσα σε διαφορετικές πτυχές του φιλοσοφικού έργου του Ντυέμ και της ιστορικής εξέλιξης του λογικού θετικισμού μέσα από την προσπάθεια υπέρβασης προβλημάτων και δυσκολιών κατά την ανάπτυξη του προγράμματός του από τους βασικούς εκφραστές του.
Η σύζευξη της ανάπτυξης και μετασχηματισμού του προγράμματος του λογικού εμπειρισμού με διαφορετικές πτυχές του έργου του Ντυέμ καταφέρνει να φωτίσει αυτά τα δύο γενέθλια για τη φιλοσοφία της επιστήμης θεωρητικά εγχειρήματα, με έναν τρόπο που αμβλύνει τις κυρίαρχες και εν πολλοίς απλουστευτικές ερμηνείες για αυτά. Από τη μια, στην παρουσίαση του έργου του Ντυέμ στο πρώτο μέρος του βιβλίου δίνεται έμφαση στα ιστορικιστικά και ρεαλιστικά στοιχεία της σκέψης του, τα οποία αμβλύνουν την επικρατούσα αίσθηση ότι ο Ντυέμ είναι σκληρός συμβατιστής, εργαλειοκράτης και θετικιστής.
Ο Ντυέμ δίνει εξέχουσα σημασία στην εργαλειοκρατική ερμηνεία των επιστημονικών θεωριών, προτάσσοντας την περιγραφική δεινότητα έναντι της εξηγητικής ισχύος και τονίζοντας τον συμβατικό χαρακτήρα τους έναντι μιας μεταφυσικής θεμελίωσής τους. Επίσης, τονίζει πράγματι την αναγκαιότητα διατήρησης μιας αντιμεταφυσικής στάσης στην κατανόηση της επιστημονικής μεθοδολογίας και δομής των επιστημονικών θεωριών. Ωστόσο, όπως αναδεικνύεται στο πρώτο μέρος του βιβλίου, η αντίληψή του αυτή για τις επιστημονικές θεωρίες δεν τον οδηγεί στην απαξίωση μεταφυσικών υποθέσεων ως απαραίτητα στοιχεία της πλαισίωσης της φιλοσοφικής κατανόησης του επιστημονικού φαινομένου. Η ολοκληρωμένη κατανόηση του επιστημονικού φαινομένου οφείλει να περιλαμβάνει -αλλά και να πραγματεύεται φιλοσοφικά- το εν λόγω φαινόμενο ως ένα εγχείρημα που σχετίζεται με τη γνωσιμότητα του ανεξάρτητου από εμάς κόσμου (πρόβλημα του ρεαλισμού) και τη φύση του ως εγγενώς ιστορικο-κοινωνικής διαδικασίας.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου παρουσιάζονται όπως είπαμε τα βασικά σημεία της σκέψης των πρωταγωνιστών του κινήματος του λογικού θετικισμού, υπό το πρίσμα μιας διαλεκτικής σχέσης με τη σκέψη του Ντυέμ. Όπως γίνεται εμφανές από τη μεθοδολογία παρουσίασης του έργου των βασικών πρωταγωνιστών του λογικού θετικισμού, στην πορεία ανάπτυξης του λογικού θετικισμού σε ένα μεγάλο εύρος ζητημάτων παρατηρείται μια τάση φιλελευθεροποίησης του προγράμματός του και χαλάρωσης των εμπειριστικών και εργαλειοκρατικών/συμβατικών κριτηρίων. Όταν ο λογικός θετικισμός φιλελευθεροποιείται χωρίς να ανατρέπει τη βασική θετικιστική προσέγγιση, τότε συναντάει γόνιμα τις πτυχές του έργου του Ντυέμ στις οποίες δίνει έμφαση ο συγγραφέας, τις πτυχές εκείνες που ενισχύουν τη ρεαλιστική διάσταση του έργου του. Όταν εξετάσουμε τον λογικό θετικισμό ως ένα πολύμορφο, σύνθετο και όχι μονοδιάστατο και στεγνό θεωρητικό κίνημα, τότε η σχέση του με τον Ντυέμ γίνεται ακόμη πιο έντονη και δημιουργική από την επιφανειακή σχέση που δίνει έμφαση στην εργαλειοκρατική/συμβατική διάσταση των εν λόγω προσεγγίσεων.
Εν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι ο λογικός θετικισμός προσέλαβε τον Ντουέμ ως πολύτιμο σύμμαχο στο μεθοδολογικό πεδίο στη βάση του θετικισμού και του συμβατισμού. Όμως, όπως καταφέρνει να αναδείξει ο Δημοσθένης Δαγκλής στο βιβλίο του, τελικά στην πορεία του ο λογικός θετικισμός τροποποιήθηκε δημιουργικά και από τις αντιθετικιστικές ιδέες του Ντυέμ, ιδίως στην προσπάθειά του να υπερβεί αδιέξοδα και προβλήματα που γέννησε εσωτερικά το ίδιο το ερευνητικό του πρόγραμμα.
Ο Ανδρέας Καρίτζης είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας
