ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΧΡΥΣΗ
Τα δύο προσχέδια και η τελική εκδοχή της συγγραφής του Karl Marx Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία διαμορφώθηκαν εν πολλοίς το Μάιο του 1871. Στις 30 Μαΐου 1871, λίγες μέρες μετά την οριστική κατάρρευση της παρισινής Κομμούνας, το Γενικό Συμβούλιο της «Διεθνούς Ένωσης Εργατών», της γνωστής μας Α' Διεθνούς, ενέκρινε το κείμενο του Εμφύλιου πολέμου στη Γαλλία, το οποίο και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο περί τα μέσα Ιουνίου 1871. Ο πραγματικός αποδέκτης του έργου, που κυκλοφόρησε ευρύτερα και μεταφράστηκε σε αρκετές γλώσσες από την επομένη της δημοσίευσής του, ήταν οι εργατικές τάξεις της Ευρώπης, και όχι μόνο, δεδομένου ότι ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία δημοσιεύτηκε την ίδια περίοδο και στις ΗΠΑ.
Στην εποχή μας, που, πίσω από τις λεγόμενες εθνικές κυβερνήσεις, αλλά και τις γραφειοκρατικές δομές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και άλλων διεθνών οργανισμών, διακρίνεται ολοένα και ευκρινέστερα η ταξική ταυτότητα των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών και των ασκούμενων πολιτικών σε κρατικό και διακρατικό επίπεδο, θεωρώ ότι ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία καλύπτει με δραματική ένταση και ιλιγγιώδη ταχύτητα την απόσταση που χωρίζει τον σύγχρονο αναγνώστη από την εποχή της Κομμούνας. Υποστηρίζω, πιο συγκεκριμένα, ότι στους δικούς μας καιρούς της παρατεταμένης συστημικής κρίσης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, μια σειρά λόγων, ορισμένους των οποίων ενδεικτικά, αλλά όχι τυχαία, θα επισημάνω ή θα υπαινιχθώ στη συνέχεια, καθιστούν και επίκαιρη και επιβεβλημένη την επαναφορά του κριτικά σκεπτόμενου πολίτη στη μελέτη του συγκεκριμένου έργου.
Στρέφοντας το βλέμμα προς τις εργατικές τάξεις του καιρού του, ο Karl Marx συνέγραψε «εν θερμώ» ένα κείμενο στρατηγικής σημασίας, αποτυπώνοντας τη «γενική τάση της πάλης» για την υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Ανέδειξε με τη δύναμη της σκέψης και του λόγου του κρίσιμα ζητήματα, που έθεσαν επί τάπητος οι ίδιοι οι εξεγερμένοι του Παρισιού, και τα διαπραγματεύτηκε μέσα από το πρίσμα ενός κομμουνιστικού σχεδίου δράσης του ευρωπαϊκού προλεταριάτου. Σε τελική ανάλυση, ο μαρξικός Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, μια διεθνιστικού ορίζοντα συγγραφή με επαναστατικό δημοκρατικό περιεχόμενο, αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί υπόδειγμα θεωρητικής και μάχιμης παρέμβασης και συμβολής στους αγώνες του διεθνούς προλεταριάτου για μια κομμουνιστική κοινωνία, μια κοινωνία χωρίς τάξεις και κράτος.
Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία εμπεριέχει τρόπον τινά την ιστορική διόρθωση που επέφεραν στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος οι επαναστατημένοι εργάτες της γαλλικής πρωτεύουσας. Το ομολογούν στον πρόλογό τους στη γερμανική έκδοση του Μανιφέστου οι ίδιοι οι δημιουργοί του, ο Marx και ο Engels, όταν, ένα περίπου χρόνο μετά τα γεγονότα του Παρισιού, διατυπώνουν τη θέση ότι η Κομμούνα έφερε στην επιφάνεια ένα από τα σημεία, στα οποία το πρόγραμμα του Μανιφέστου έχει παλιώσει, καθώς απέδειξε ότι δεν αρκεί η εργατική τάξη «να πάρει στα χέρια της την κρατική μηχανή και να τη βάλει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς». Η παρισινή Κομμούνα απέδειξε στην πράξη ότι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης και αυτός καθαυτός ο στρατηγικός στόχος της κομμουνιστικής απελευθέρωσης δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί με μόνη την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της. Για έναν τέτοιο σκοπό, απαιτείται και προϋποτίθεται η καταστροφή, το «τσάκισμα» του αστικού κράτους και των μηχανισμών του. Προδιαγράφεται, εν προκειμένω, η διαχρονικής σημασίας ριζική διαφοροποίηση μιας μαρξιστικής πολιτικής θεωρίας και πράξης από τις κατά καιρούς σοσιαλδημοκρατικές και σοσιαλφιλεύθερες αναθεωρήσεις της.
Την ίδια στιγμή, η παρισινή Κομμούνα υλοποίησε στο βραχύ βίο της τη διακηρυγμένη στα καταστατικά κείμενα της Α' Διεθνούς αρχή της αυτοχειραφέτησης της εργατικής τάξης. Στο πρώτο σχεδίασμα του Εμφύλιου πολέμου στη Γαλλία, ο Marx σημείωνε χαρακτηριστικά: «[Η Κομμούνα] δεν είναι η πολιτική αυτοδιακυβέρνηση της χώρας διαμέσου μιας ολιγαρχικής λέσχης και της ανάγνωσης της εφημερίδας The Times. Είναι η δράση του λαού για τον εαυτό του και διαμέσου του εαυτού του».
Σε κάθε περίπτωση, η ανάγνωση της παρισινής Κομμούνας, όπως την καταθέτει ο Marx στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, υπογραμμίζει με το σαφέστερο τρόπο την αντίθεσή του προς κάθε ρεύμα ρεφορμιστικής ή αριστερίστικης κατεύθυνσης, που ευνοούσε την υποκατάσταση της εργατικής τάξης στην επαναστατική δράση της από κάποιες «φωτισμένες μειοψηφίες». Η Κομμούνα, «αυτή η Σφίγγα που τόσο ταλανίζει το αστικό πνεύμα», αποκάλυψε εν τέλει το μυστικό της: «Ήταν ουσιαστικά μια κυβέρνηση της εργατικής τάξης ενάντια στην τάξη των σφετεριστών, η πολιτική μορφή που ανακαλύφθηκε τελικά, [και] με την οποία μπορούσε να συντελεστεί η οικονομική απελευθέρωση της εργασίας».
Αλλά στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, το ζήτημα της μορφής δεν είναι δευτερεύον σε σχέση με το περιεχόμενο. Η μορφή δεν επενδύει, δε συνοδεύει παθητικά το περιεχόμενο, αλλά το αναδεικνύει και προσδιορίζει την ίδια την εμβέλειά του. Από την άποψη, λοιπόν, της οργάνωσης και της λειτουργίας της, η Κομμούνα ως πολιτική μορφή, χωρίς να ενδίδει σε αφελείς όρκους πίστης στην άμεση δημοκρατία, αποτελεί ταυτοχρόνως τη θεσμική απάντηση του εξεγερμένου προλεταριάτου στη αστική φενάκη του κοινοβουλευτισμού. Η παρισινή Κομμούνα, «ένα εργαζόμενο σώμα, εκτελεστικό και νομοθετικό ταυτόχρονα, όχι κοινοβουλευτικό», συνδυάζει το καθολικό εκλογικό δικαίωμα και την αντιπροσώπευση με τη λογοδοσία και την ανακλητότητα των εντολοδόχων από τους εντολείς τους, από τον ίδιο το λαό ως συλλογικό υποκείμενο. Με τον τρόπο αυτό, και ας επιμένουμε πολλές φορές να το υποτιμούμε ή και να το αγνοούμε, η δημοκρατία, η «κοινωνική δημοκρατία», όπως την υποστήριξε ο Marx, συνεχιστής, ως ένα βαθμό, της ρουσωικής παράδοσης, διαχωρίστηκε ριζικά από τον κοινοβουλευτισμό.
Ξαναδιαβάζοντας σήμερα τον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, θα συνειδητοποιήσουμε, εκτιμώ, βαθύτερα την απουσία της συλλογικής πολιτικής δράσης από την καθημερινότητά μας, αλλά και τη σημασία της για ένα ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό∙ ένα μετασχηματισμό, που θα παραμένει ου-τοπία, όσο εξακολουθεί να κυριαρχεί στις συνειδήσεις και τις πρακτικές μας η ταύτιση της πολιτικής με τη «διά ψήφου» ανάθεση σε κάποια «αριστερή» κυβέρνηση να λύσει δομικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Ας μη λησμονούμε, εξάλλου, ότι η ίδια η στρατηγική επιδίωξη της συντριβής του αστικού κράτους, με την εκπόρθηση των τριών βασικών θεσμικών οχυρών του, του μόνιμου στρατού, της γραφειοκρατίας και της κεντρικής τράπεζας -σε συνδυασμό με την αντικατάσταση του κοινοβουλευτισμού από μια κοινωνική δημοκρατία, που δομείται και λειτουργεί με κανονιστικό κριτήριο τον αυτοπροσδιορισμό του λαού- απαιτεί τη ριζοσπαστική αναβάθμιση του περιεχομένου και των μορφών της εργατικής πολιτικής και σε επίπεδο τρέχουσας τακτικής.
Συνοψίζω: η σύλληψη της πολιτικής με όρους ενός νέου πολιτισμού, όχι δηλαδή ως συνάντησης κορυφών, όχι ως προνομίου κάποιων «σοφών» κυβερνώντων, αλλά ως κίνησης μαζών και, σε τελική ανάλυση, ως τρόπου συγκρότησης ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων που συσκέπτονται, συναποφασίζουν και συμπράττουν στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού και τη διαμόρφωση μιας κομμουνιστικής κοινωνίας, είναι το λεπτό κόκκινο νήμα που θα μπορούσε να συνδέσει το δικό μας μέλλον με το μέλλον που πρόβαλε πρακτικά ως ανθρωπολογική, εν τέλει, δυνατότητα η παρισινή Κομμούνα και εξέφρασε θεωρητικά ο μαρξικός Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία.
Ο Αλέξανδρος Χρύσης διδάσκει Φιλοσοφία της Ιστορίας & Ιστορία των Ιδεών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
