Η σχέση του Παλαμά με την πολιτική υπήρξε βαθιά και πολύχρονη. Λίγοι, ωστόσο, γνωρίζουν ότι ο δημιουργός διατέλεσε κοινοβουλευτικός συντάκτης, στις αρχές της κρίσιμης δεκαετίας του 1880, για λογαριασμό του Μη Χάνεσαι, που εξέδιδε ο Βλάσης Γαβριηλίδης. Μέσα από τις σπαρταριστές αυτές περιγραφές, οι οποίες, βέβαια, είναι ενταγμένες στη φιλοσοφία του φιλοτρικουπικού συντάκτη τους και στην «οπορτουνιστική» γραμμή της εφημερίδας, ξεδιπλώνεται η πολιτική καθημερινότητα και διαγράφονται οι συναφείς ζυμώσεις της περιόδου.
Είναι αλήθεια ότι ο Παλαμάς ξεκινά τις συγκεκριμένες ανταποκρίσεις του με σκοπό περισσότερο να παρουσιάσει στιγμιότυπα και να σατιρίσει πλευρές των κοινοβουλευτικών συνεδριάσεων που παρακολουθούσε και λιγότερο να μεταφέρει ψυχρά το ακριβές κλίμα των σχετικών συζητήσεων, εντούτοις, συν τω χρόνω, παραθέτει όλο και περισσότερα αποσπάσματα από τους λόγους των βουλευτών, ενώ οι περιγραφές του γίνονται ολοένα και πιο «δημοσιογραφικές», επιχειρώντας να απεικονίσουν πιο συγκρατημένα την ατμόσφαιρα του Kοινοβουλίου, ελαττώνοντας τα ειρωνικά σχόλια του συντάκτη των πρακτικών. Είναι προφανές ότι ο αρχικός ενθουσιασμός, η φρεσκάδα στο γράψιμο και η σατιρική διάθεση έχουν αρχίσει να παραχωρούν τη θέση τους σε μετριοπαθέστερα και «αντικειμενικότερα» κείμενα, γεγονός, άλλωστε, που δικαιολογείται και από τη σταδιακή μετατόπιση του Μη Χάνεσαι από πολιτικοσατιρικό έντυπο σε καθαρά πολιτικό φύλλο.
Ταυτόχρονα, άγνωστες παραμένουν οι «σχέσεις» του δημιουργού με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Μπορεί ο φιλαναγνώστης Μεταξάς να διέθετε έναν αριθμό βιβλίων περί τον Παλαμά στη βιβλιοθήκη του, όμως κανένα εξ αυτών δεν φέρει ιδιόχειρη αφιέρωση του δημιουργού του, ενώ δεν εντοπίστηκε μνεία του ποιητή στο προσωπικό ημερολόγιο ή σε άλλο κείμενο του δικτάτορα, μολονότι το ποιητικό παράδειγμα του πρώτου πρόσφερε υλικό για ιδεολογική εκμετάλλευση από τον δεύτερο.
Αλλά και ο Παλαμάς ήταν πολύ προσεκτικός σε όσα έγραψε για πρωτοβουλίες του καθεστώτος και για την προσωπικότητα του Μεταξά. Την πρώτη φορά που αναφέρθηκε σε αυτόν, για να επικροτήσει την επιλογή του να χρησιμοποιήσει σε πολιτικό λόγο του μια συντηρητική δημοτική, κατ' ουσίαν ερχόταν να επιβεβαιώσει τη δικαίωση παλαιότερων προσωπικών του γλωσσικών επιλογών, δείχνοντας, με τον τρόπο του, τον «Κυβερνήτη» να υιοθετεί τις παλαμικές επί του θέματος απόψεις. Δυόμισι χρόνια αργότερα, ενώ σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης ο Παλαμάς φαίνεται να συγκινείται από την «εκστρατεία» του υπουργού Διοικήσεως - Πρωτευούσης, αλλά και του ίδιου του Μεταξά, για δενδροφυτεύσεις και αναδασώσεις σε διάφορες περιοχές της Αττικής, η οποία έλαβε μεγάλη διάσταση στον Τύπο της εποχής, γράφοντας έναν «ύμνο» για το πράσινο, προβαίνει σε τέτοιες πολιτικού περιεχομένου νύξεις, που η διατύπωσή τους είναι διφορούμενη, φροντίζοντας να κρατήσει τις αποστάσεις του, χωρίς, παράλληλα, να δυσαρεστήσει τη Μεταξική λογοκρισία.
Αντιθέτως, πρόσφατα έγινε γνωστό ότι έχει σωθεί παλαμικό εξάστιχο τιτλοφορημένο: «Στο Μεταξά» και καθαρογραμμένο πιθανότατα από τη Ναυσικά Παλαμά, με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1937, το οποίο προοριζόταν για δημοσίευση στο Ελεύθερο Βήμα - κάτι που ματαιώθηκε τελικά από φίλο του, ώστε να «προστατευτεί ο ποιητής από την πολιτική». Αρκετά θα ήταν τα επιχειρήματα που θα μπορούσαν να συνδέσουν το εν λόγω στιχούργημα με τον Παλαμά??? παραταύτα, δεδομένου ότι το εν λόγω ολιγόστιχο ποίημα δεν προέρχεται από το χέρι του και, από όσα είναι έως τώρα γνωστά, δεν έχει δημοσιευτεί, θα πρέπει κανείς να διατηρήσει κάποιες επιφυλάξεις ως προς την πατρότητά του.
Αν, ωστόσο, για τις απευθείας σχέσεις των δύο ανδρών ή του ποιητή προς το τεταρταυγουστιανό καθεστώς ισχύουν όσα σημειώθηκαν πρωτύτερα, σε όλες τις αυτοτελείς εργασίες και τις εκτενείς αναφορές στον Παλαμά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας από τις σελίδες των Μεταξικών εντύπων Το Νέον Κράτος και Η Νεολαία ανιχνεύονται σημεία που δείχνουν μιαν τάση των συντακτών τους να συσχετίσουν, έμμεσα έστω, όψεις της παλαμικής ποίησης με διακηρύξεις που συναρτώνται προς τον «Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό» ή άλλες θέσεις του καθεστώτος. Βέβαια, δεν μπορεί να διαπιστωθεί σε όλες τις περιπτώσεις η ανοιχτή πρόθεση των συγγραφέων να προπαγανδίσουν, με αυτόν τον τρόπο, θεωρητικές απόψεις της 4ης Αυγούστου. Όμως, οι τελευταίες είχαν τέτοια διάδοση στην εποχή τους, ώστε να πιθανολογείται βάσιμα πως δεν τους άφησαν ανεπηρέαστους, στην καλύτερη περίπτωση - για να μην ειπωθεί ότι κάποιοι χρησιμοποίησαν ιδεολογικά το έργο του Παλαμά, συνειδητά. Όπως και να 'χει, οι συντακτικές επιτροπές των δύο περιοδικών δεν άφησαν την ευκαιρία να πάει χαμένη. Φυσικά, δεν έφταιγε ο ποιητής που τρίτοι «αξιοποίησαν» το έργο του (που πράγματι προσφερόταν για κάτι τέτοιο), προκειμένου να πετύχουν στην ιδεολογική τους στόχευση και να δικαιώσουν τις θεωρητικές τους επιλογές.
Άλλωστε, ο γηραιός δημιουργός είχε, από πολλού, αναχθεί σε λογοτεχνικό πρότυπο και σε εθνικό σύμβολο, παρά την προσπάθεια να αναθεωρηθεί, μαζί με τον λογοτεχνικό κανόνα της εποχής, η ποιητική του συμβολή - στο πλαίσιο των ζυμώσεων και των συζητήσεων που πραγματοποιούνταν από την κριτική και τη διανόηση της περιόδου. Αυτό το είχαν καταλάβει καλά οι υπεύθυνοι των προαναφερθέντων εντύπων και φρόντιζαν να το θυμίζουν συχνά-πυκνά στους (νέους ιδίως) αναγνώστες τους. Το είχε νιώσει, όμως, πάνω απ' όλους ο ίδιος ο λαός, δείχνοντάς το, με τον πλέον απερίφραστο τρόπο, την ημέρα της κηδείας του Παλαμά, που έδωσε την αφορμή για μιαν πρωτοφανή αντιστασιακή εκδήλωση, μέσα στην πιο μαύρη περίοδο της γερμανικής Κατοχής.
* Ο Γιώργος Ανδρειωμένος είναι καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
