Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
21.3°C24.2°C
3 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C24.7°C
4 BF 37%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C23.8°C
2 BF 58%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
18.6°C21.0°C
2 BF 75%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
21.9°C23.4°C
3 BF 35%
Η δημιουργική ομοφυλοφιλία του Καβάφη*
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η δημιουργική ομοφυλοφιλία του Καβάφη*

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος. Κανείς δεν έχει τη διάθεση πια να το αμφισβητήσει. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό, όχι για την ομοφυλοφιλική θεματική των ποιημάτων του (έτσι κι αλλιώς, εκείνο που μετράει στον έρωτα είναι η σχέση επιθυμίας και όχι το φύλο των εραστών), αλλά για τη γένεση της ποιητικής του και συνεπώς για τη δημιουργία αυτού που μάθαμε να θεωρούμε «Καβαφικό Πρόβλημα»; Πού βρήκε αυτός ο άνθρωπος τα υλικά και τους κανόνες του; Πώς και γιατί αποφάσισε ότι αυτά που έγραφε ήταν ποίηση, τη στιγμή που δεν είχαν παρά ελάχιστη σχέση με ό,τι γραφόταν στην εποχή του; Υπάρχει εδώ μια ριζική απόφαση, που θα ήταν εντελώς εξωπραγματικό να μην είχε σχέση με την ομοφυλοφιλική ταυτότητα του Καβάφη.

«Ας υποθέσουμε», γράφει ο Giorgio Agamben σ' ένα εμπνευσμένο δοκίμιό του, «ότι το Εγώ επιθυμεί να γράψει. Αυτό σημαίνει: νιώθω πως κάπου μέσα μου υπάρχει μια απρόσωπη δύναμη, ένας δαίμονας, που με ωθεί να γράψω. Αλλά το τελευταίο πράγμα που έχει ανάγκη ο δαίμονας είναι ένα έργο. Γράφουμε για να καταστούμε απρόσωποι και παρ' όλα αυτά γράφοντας αναγνωριζόμαστε ως δημιουργοί, απομακρυνόμαστε από τον δαίμονα, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να λάβει τη μορφή ενός Εγώ. Κάθε απόπειρα του Εγώ, του προσωπικού στοιχείου, να οικειοποιηθεί τον γενέθλιο δαίμονα, να τον εξαναγκάσει να προσυπογράψει εν ονόματί του, είναι καθαρή αποτυχία. Εξ ου και η επιτυχία των ειρωνικών εγχειρημάτων, όπως εκείνων που χαρακτηρίζουν τις πρωτοπορίες, όπου η παρουσία του δαίμονα ορίζεται αποδομώντας, καταστρέφοντας το έργο τέχνης».

Ο Καβάφης αναγνώρισε στην ποιητική της εποχής του μια γλώσσα, που ερχόταν σε κατάφωρη αντίθεση με τη γλώσσα του δαίμονά του, του δαίμονα που τραυλίζει πάντα μπροστά στο ενδεχόμενο του ποιήματος. Και είναι το τραύλισμά του που δίνει στην ποιητική γλώσσα εκείνη τη γεμάτη δύναμη ασάφεια, στην οποία αναγνωρίζουμε το κατεξοχήν ποιητικό στοιχείο.

Ο ομοφυλόφιλος δαίμονας του Καβάφη δεν ήταν δυνατόν να χρησιμοποιήσει την γλώσσα της ποιητικής νομιμότητας. Δεν του επιτρεπόταν και δεν ήθελε να το κάνει. Αν έπρεπε να σταθεί στον τόπο του, να ισχυριστεί την ταυτότητά του ως ετερότητα, θα έπρεπε να μιλήσει μια γλώσσα δική του: τη γλώσσα που τραυλίζει στην γλώσσα του νόμου, τη γλώσσα του ψυχικού υποκειμένου.

Υπάρχει μια εντυπωσιακή αναλογία ανάμεσα σε αυτό το εγχείρημα με την προσπάθεια της φύσης να «πλαστουργήσει ένα αθάνατο έργο», όπως λέει ο Michel Foucault, αναφερόμενος στις καθοριστικές για την ανθρωπολογία του νεότερου κόσμου απόψεις του Γαληνού περί του φυσικού διαχωρισμού των φύλων. «Η φύση», γράφει στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας, «εκτελώντας το έργο της, συνάντησε ένα εμπόδιο, κάτι σαν εγγενές ασύμβατο με το έργο της. Μέριμνά της ήταν να πλαστουργήσει ένα αθάνατο έργο??? όμως, η ύλη με την οποία έφτιαχνε αυτό το έργο δεν το επέτρεπε??? δεν μπορούσε να συνθέσει αρτηρίες, νεύρα, οστά, σάρκες, με ένα ‘άφθαρτο' υλικό». Και συνεχίζει ισχυριζόμενος πως για να αντιμετωπίσει η φύση τη φθαρτότητα επινόησε δύο τουλάχιστον μηχανισμούς: τον μηχανισμό της ηδονής και τον μηχανισμό της επιθυμίας.

Το πώς φτάσαμε να θεωρούμε την ηδονή και την επιθυμία συνώνυμα της φθαρτότητας είναι βέβαια ζήτημα της ιστορίας των ιδεών, αλλά, εν πάση περιπτώσει, δημιουργήσαμε ένα συμβολικό σύστημα που νομιμοποιούσε το ανέφικτο της ηδονής, το απραγματοποίητο της επιθυμίας, προκειμένου να αποφύγουμε τη σκληρή πραγματικότητα: ο αθάνατος Άνθρωπος (με άλφα κεφαλαίο) τρέφεται με πτώματα ανθρώπων (με άλφα μικρό). Στο μεταξύ, ακολουθούμε το πρωτόκολλο των νομίμων επιθυμιών και των νομίμων ηδονών.

Εκτός αν κάποιο υποκείμενο, για τους δικούς του λόγους -συμπεριλαμβανομένης της ομοφυλοφιλίας-, συνειδητοποιήσει πως το συμβολικό σύστημα που επιτάσσει τι πρέπει να επιθυμεί κανείς και πώς πρέπει να αντλεί ηδονή, είτε δεν προβλέπει τίποτα για την περίπτωσή του ή απαγορεύει ρητά τις επιθυμίες και τις ηδονές που προσδοκά το εν λόγω υποκείμενο. Αν το διαφορετικό υποκείμενο νιώθει πως ο δαίμονάς του το ωθεί να δημιουργήσει, οφείλει να αναζητήσει μια γλώσσα δική του. Πού θα την βρει; Πώς θα ξεχωρίσει, μέσα στη νόμιμη γλώσσα της τέχνης του, τη δική του περιοχή; Θα δώσει ακόμα περισσότερα δικαιώματα στον εαυτό του: στο σώμα. Εδώ βρίσκεται το κομβικό σημείο της ποιητικής του Καβάφη. Στη στροφή προς το σώμα.

Αν υπάρχει ένα ποίημα, σε κάθε ποιητή, που μπορεί να μας δείξει καθαρά και ξάστερα τον πυρήνα της ποιητικής του, αυτό το ποίημα είναι στον Καβάφη το: ΘΥΜΗΣΟΥ, ΣΩΜΑ...: Σώμα, θυμήσου όχι μόνο το πόσο αγαπήθηκες, όχι μονάχα τα κρεβάτια όπου πλάγιασες, αλλά κ' εκείνες τες επιθυμίες που για σένα γυάλιζαν μες στα μάτια φανερά, κ' ετρέμανε μες στη φωνή - και κάποιο τυχαίον εμπόδιο τες ματαίωσε. Τώρα που είναι όλα πια μέσα στο παρελθόν, μοιάζει σχεδόν και στες επιθυμίες εκείνες σαν να δόθηκες - πώς γυάλιζαν, θυμήσου, μες στα μάτια που σε κύτταζαν??? πώς έτρεμαν μες στη φωνή, για σε, θυμήσου, σώμα.

Διαβάζοντας αυτό το ποίημα, καταλαβαίνουμε πως -σε σχέση με τη νόμιμη ποιητική γλώσσα της εποχής του- τραυλίζει- σχεδόν δεν ενδιαφέρεται αν θα είναι ένα αθάνατο έργο ή καθόλου έργο. Είναι ατημέλητο, κάπως ειρωνικό, έχει βαθιά αίσθηση της φθαρτότητας και πάνω απ' όλα οφείλει τη γοητεία του σε ένα χαρακτηριστικό της ποίησης που συχνά το ξεχνάμε: τη φωνή, τη ζωντανή φωνή που δεν ανήκει στο «πνεύμα», αλλά στο σώμα και έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Μετέφερε, λοιπόν, ο Καβάφης το ποίημα στον τόπο του σώματος. Και μεταφέροντάς το εκεί, δεν το χρειαζόταν πια! Αλλά ό,τι σκοτώνει επιτυχώς το έργο τέχνης, δεν είναι ήδη ένα έργο τέχνης; Το ποίημα μετά τον Καβάφη δεν μπορεί να είναι όπως το ποίημα πριν από αυτόν: τραυλίζει, με τον πιο αποφασιστικό τρόπο τη γλώσσα του σώματος του Καβάφη. Και όπως ξέρουμε πια καλά -από τα ίδια του τα ποιήματα- πως ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος. Ευτυχώς για την ποίησή μας.

* Εισήγηση στη στρογγυλή τράπεζα με θέμα: "Ο Ομοφυλόφιλος Καβάφης", που διοργάνωσε το Γαλλικό Ινστιτούτο στις 19/11/2013, στο πλαίσιο του Έτους Καβάφη.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL