ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ
ΡΑΝΤΜΙΛΑ ΖΥΓΟΥΡΗ, Οι ενεοί και η έννοια ή το Εγώ-Είδος. Το Παιδί-Κόσμος,
μτφρ. Ελισάβετ Κούκη, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 104
Υπάρχουν κάποιες ψυχαναλύτριες οι οποίες τολμούν να ταρακουνήσουν τα λιμνάζοντα ύδατα της ψυχανάλυσης και κατ’ επέκταση του κοινωνικοπολιτικού πεδίου. Με σεβασμό στην φροϋδική και λακανική διδασκαλία και διάθεση τομής. Η Ράντμιλα Ζυγούρη1 κινείται σε αυτή τη ρότα.
Χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι η λακανική προοπτική επανανάγνωσης του Φρόυντ τοποθετεί την ψυχανάλυση, μέσα από τη φιλοσοφία, τη γλωσσολογία, τα μαθηματικά, στο επίκεντρο του κοινωνικού δεσμού. Μέσα από τις έννοιες του «Άλλου», του «Υποκειμένου» του «Πραγματικού» - Réel, πεδίο που συνθέτει με το φαντασιακό και το συμβολικό την πραγματικότητα και αποτελεί κόμβο του άρρητου που διαπερνά σώμα, φύση, κοινωνία. Η ψυχανάλυση παύει να είναι «ατομική» πρακτική και φέρει στην επιφάνεια συμβάντα ενός «πραγματικού-réel»2 παρελθόντος που δεν μπορεί να αναδυθεί παρά μόνο με τη μεταβίβαση, το όνειρο, την επινόηση. Πράξη που αλλάζει ριζικά το κοινωνικό πεδίο, αποκολλά το υποκείμενο από ταυτίσεις και αναδύεται η μοναδικότητα.
«Έμεινα ενεός». Άφωνος εμπρός στον πλούτο του Ασυνείδητου κόσμου. Το πρώτο κείμενο Οι Ενεοί και η έννοια ή το Εγώ-Είδος γράφτηκε πριν δεκαπέντε χρόνια και ήρθε στο φως με αφορμή την ομιλία της Ζυγούρη στην Αθήνα για την έκδοση ενός βιβλίου της3. «Ενεοί είναι λοιπόν οι ψυχαναλυτές όταν συναντούν μία έννοια. Αυτή του ασυνειδήτου» και επερωτά: Το ασυνείδητο αποτελεί άραγε έννοια; Απαντά: «Οι έννοιες είναι αφηρημένα σύνολα, “ασώματα” όπως έλεγε ο Ντελέζ, που συλλαμβάνονται από το σώμα και εντός του σώματος. Παραμεθόρια σύνορα ανάμεσα στη σκέψη και στο χάος, η έννοια βοηθά να καταπολεμούμε το αδιαφοροποίητο». Είναι η κοπιώδης εργασία ψυχαναλυτή - ψυχαναλύοντος, που ποιούν τον κόσμο. Ενεοί και οι δύο...
Μετά την πρώτη έκπληξη της συνάντησης με το άγνωρο, που ξεπερνά το απωθημένο και αγγίζει το άφατο, το αποκλεισμένο, τόσο διαφορετικό, απρόβλεπτο, πολύπλοκο σε σχέση με το συνειδητό, ακολουθεί η επινόηση, η κατασκευή του κόσμου σε νέους δρόμους.
Η Ζυγούρη μας καλεί να διασχίσουμε (franchir) τα σύνορα του γνώριμου. Η πρώτη έννοια που θέτει σε επερώτηση, είναι η μεταβίβαση. Η ασυνείδητη σχέση αναλυτή - αναλύοντα που εμφανίζεται σε κάθε σχέση ιατρού - ασθενή, δασκάλου - μαθητή, πολιτικού-πολίτη. Έννοια που θεωρητικοποιήθηκε από τον Λακάν με βάση τη σχέση Αλκιβιάδη - Σωκράτη στο Συμπόσιο του Πλάτωνα4. Της δίνει οριζόντια διάσταση, με μια κίνηση διάσχισης της οικογενειακής-διαγενεαλογικής ιστορίας, σε άγνωρα ρεύματα από μακριά που διαπερνούν τους συνδαιτημόνες.
Θέτει σε κριτική την πατροκεντρική αντίληψη της μεταβίβασης που κυριαρχεί. Η αντίληψη του οιδιπόδειου και της σχέσης με τον πατέρα, όπως τέθηκε από τον Φρόυντ αλλά και όπως ερμηνεύτηκε από ψυχαναλυτικούς θεσμούς και εταιρείες που διατηρούν μία κάθετη σχέση ιεραρχίας όπου η ασυμμετρία της μεταβίβασης, αντί να είναι συμβολική, με την έννοια της αναγκαίας διαφοράς δυναμικού για να γίνει η ασυνείδητη μετάδοση, καταλήγει φαντασιακά σε κάθετη σχέση εξουσίας, όπου ο αναλυτής είναι αυτός που γνωρίζει. Η πατροκεντρική - οικογενειακού τύπου δομή, για την συγγραφέα, έχει να κάνει με την έλλειψη ευρηματικότητας της ψυχανάλυσης στη σύγχρονη εποχή, που την έχει οδηγήσει σε ακινησία.
Η ψυχανάλυση ως ανατρεπτική απελευθερωτική πράξη έχει να κάνει με μια οριζόντια σχέση, που ανοίγει το ασυνείδητο του αναλύοντος μέσω ενός άλλου που διαθέτει το ασυνείδητό του στην διεργασία. Η συγγραφέας αναφέρεται στον Λακάν, σελ. 23: «άνοιγμα στην οριζοντιότητα της αλυσίδας των σημαινόντων, στην υποκειμενοποίηση, δεσπόζουσα θέση του συμβολικού, “επομένως” και του συμβολικού πατέρα». Συναντά την ανάλυση του Μάρκου Ζαφειρόπουλου5 για τον πατέρα στη λακανική θεωρία στον τρίτο χρόνο, ως πατρική μεταφορά, σύμβολο, μυθικό τοτέμ. Συναντά επίσης τη Μισέλ Μοντρελαί, η οποία κάνει έναν ισομορφισμό του πεδίου της μεταβίβασης με τα πεδία της φυσικής6. Όπως γράφει η Ζυγούρη, «υπάρχουν μαγνητικά πεδία που μας ενώνουν, ένας κόσμος μεταξύ των σωμάτων όπου ανταλλάσσονται όχι μόνο λέξεις. Ασυνείδητες μεταδόσεις μέσω μη λεκτικών στοιχείων». Πρόκειται για ένα «πέραν» των εννοιών της μεταβίβασης που οι σύγχρονες ψυχαναλύτριες επιχειρούν να ψηλαφήσουν.
«Το ασυνείδητο είναι διαρκώς υπό κατασκευή». Η Ζυγούρη βγάζει την ψυχανάλυση εκτός των θεραπευτικών πρακτικών που στοχεύουν στην προσαρμογή, κάτι θεμελιακό από τον ιδρυτή της, τον Φρόυντ. Η ύπαρξη του ασυνειδήτου που μας κυβερνά εν αγνοία μας ... αποτέλεσε ήδη ρήξη. Η Ζυγούρη επανεπινοεί και προχωρά. «Η ψυχανάλυση δεν είναι φιλοσοφία, επιστήμη, τέχνη. Μετέχει και των τριών αλλά με τρόπο ελάσσονα, καλείται να απαντήσει σε μία άλλη απαίτηση. Να αλλάξει τον άνθρωπο ως προς τις σχέσεις που έχει στη ζωή του [...] Ενεός λοιπόν γιατί το ασυνείδητο αλλάζει. [...] δεν έχει σκοπό να αποκαταστήσει έναν πολιτισμό που οδεύει στην παρακμή. Δεν έχει καμία υποχρέωση να είναι στην υπηρεσία φανατικών μονοθεϊσμών διψασμένων για εξουσία, με το πρόσχημα ότι είναι το λίκνο του συμβολικού μας». Δίνει στο συμβολικό τη θέση που του αντιστοιχεί. Συμβολογόνος ικανότητα που συνιστά το ανθρώπινο, συναντά την Ντολτό7, εχέγγυο ότι ακόμη και αν οι συμβολικές δομές καταρρέουν, πχ. οικογενειακές, πατροκεντρικές, κάτι άλλο θα μπει στην θέση τους. Ας μη φοβόμαστε την αλλαγή.
Το δεύτερο κείμενο, Το Παιδί-Κόσμος, αντιμετωπίζει το εννοιολογικό παιδί ως σημασιολογικό ελκυστή. Από το ιδρυτικό Παιδί - Οιδίποδας του Φρουντ περνά στην αναγκαιότητα να ενσκύψει η σύγχρονη ψυχαναλυτική πράξη στο Παιδί-Τραύμα καθώς, πέραν της σεξουαλικότητας και της απώθησης, υπάρχει το Παιδί ως τραύμα και ιστορία,8 που έχει ενσωματώσει θραύσματα μιας ιστορίας προγονικής η οποία έρχεται από πολύ μακριά. Συμβάντα αποκλεισμένα, βουβά, που χρειάζεται να έρθουν στην επιφάνεια ώστε να αρθεί η καταστροφή. Το «άγχος» διαδέχεται η « ντροπή» και η σιωπή του αναλυτή αντικαθίσταται από την ομιλία. Δεν κυριαρχεί η επανάληψη στη μεταβίβαση αλλά η συνοδεία με δάνειο λέξεων και σκέψης.
Ψυχοσωματικά φαινόμενα, ασθένειες και ξαφνικοί θάνατοι έχουν να κάνουν με καταστροφές που παραμένουν στη σκιά. Η ανάλυση είναι μια πρακτική ανάδυσης, ύφανσης της τρύπας και αναδόμησης. Ρήξη σε σχέση με την ιατροκεντρική αντίληψη που επιχειρεί να αλλάξει το γονιδίωμα. Αναβιώνει γεγονότα πρωταρχικών έως και αρχαϊκών εποχών, αναδομώντας το ασυνείδητο, τα πρόσωπα, τον κοινωνικό δεσμό. Απαντά στο αδιέξοδο ότι δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς...
Τελειώνει με κάτι σημαντικό. Το Παιδί - Κόσμος, που δεν είναι πλέον το παιδί της νεωτερικότητας αλλά της εικονικής πραγματικότητας. Ο «σαγηνευτικός και πλασματικός» κόσμος, που θεμελιώνεται σε θραυσματικές εικόνες φόβου και αποκάλυψης, οδηγεί σε απάθεια και αποκοπή από οτιδήποτε ζωντανό. Ένα «τέλος της ανθρωπότητας» εμφανίζεται στις αναλύσεις, θα λέγαμε και στα όνειρα των αναλυόμενων, και στην τέχνη: βλ. το τέλος του κόσμου στην ταινία Μελαγχολία του Λανς Φον Τρίερς. Στην αποϋλοποιημένη εποχή, όπου οι σχέσεις γονέων-παιδιών κάνουν ρήγμα σε σχέση με το χάσμα γενεών, η απάντηση είναι η Πραγματική Παρουσία του Αναλυτή. Ένας ενσώματος «άλλος» στον οποίο απευθύνεται η ομιλία και κάτι αντιγυρνά με την επιθυμία του. Με διαρκή σταθερή παρουσία. Η Ζυγούρη αγγίζει ένα κεντρικό πολιτισμικό θέμα.Τ ην παρουσία γονέων, ενηλίκων, φίλων, πολιτικών υποκειμένων, σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η άυλη ψηφιακότητα. Το σώμα μιλά, ανταλλάσει, επινοεί. Καλούμαστε να πλέξουμε προσωπικούς ανθρώπινους δεσμούς.
Εξαιρετική η μετάφραση της Ελισάβετ Κούκη στην οποία οφείλουμε την ευρηματικότητα της λέξης Ενεός. Το μικρό αυτό πόνημα μας άφησε ενεούς...
* Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια
1Αφιέρωμα στη Ράντμιλα Ζυγούρη, Μια ψυχαναλυτική σκέψη που διασχίζει τα σύνορα - Ελισάβετ Κούκη, Το άγνωρο της μεταβίβασης, ο δεσμός, ο «παράδοξος» έρωτας- Βέρα Παύλου, Ξένος ο ανησυχητικά οικείος-Κατερίνα Μελισσινού. Αναγνώσεις "Αυγής", 9/4/2017
2 Michel Montrelay, L’ombre et le nom, Les éditions de Minuit
3 Ο Άγνωρος δεσμός, για την μεταβίβαση στην ψυχανάλυση, εκδ. Κουκκίδα,μτφρ.Ελισάβετ Κούκη
4 Jacques Lacan, Le séminaire, livre VIII, Le transfert, editions du Seuil
5Η υποκειμενικότητα σε δοκιμασία στον σύγχρονο κοινωνικό δεσμό, εκδόσεις Πεδίο, 2018, βλ. Υποκείμενο, ψυχανάλυση και πολιτική, «Αναγνώσεις» "Αυγής". 1/7/2019
6Η έννοια του μεταβιβαστικού πεδίου στο έργο της Μισέλ Μοντρελαί, μία επιστημολογική τομή υπό το πρίσμα των σχέσεων ψυχανάλυσης - φυσικής, Βέρα Παύλου, Εκ των υστέρων, νο 23.
7 Φρανσουάζ Ντολτό, Οψεις της γυναικείας ταυτότητας, εκδόσεις Κουκκίδα, μτφρ. Ελισάβετ Κούκη.
8 Βλ. Françoise Davoine, Jean-Max Gaudillère, Ιστορία και τραύμα, εκδόσεις Μέθεξις, επιμέλεια Γιάννης Γκιάστας, μτφρ. Μαρίνα Κουνεζή. Και «Αναγνώσεις» "Αυγής", 22/11/2014.
