Κείμενο - φωτογραφίες: ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Παρασκευή 11 Σεπτεμβρίου 1953. Στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης του Λονδίνου εγκαινιάζεται η έκθεση "Parallel of Life and Art". Ένα νέο αρχιτεκτονικό ύφος ακατέργαστου μοντερνισμού εμφανίζεται μέσω 122 μεγεθυμένων φωτογραφιών των Νάιτζελ Χέντερσον, Ρόναλντ Τζένκινς, Εντουάρντο Παολότσι και Άλισον και Πίτερ Σμίθσον για τις επιδράσεις της τεχνικής αναπαραγωγής των έργων τέχνης. Αναφερόμενος στην έκθεση, ο ιστορικός αρχιτεκτονικής Ράινερ Μπάναμ τη χαρακτηρίζει "locus classicus of the New Brutalist movement". Αρκετοί, διακρίνοντας ένα απωθητικό δυστοπικό αρχιτεκτονικό ύφος, συνδυάζουν τον όρο "μπρουταλισμός" με το "brutal" που σημαίνει "ζωώδες", παρότι προκύπτει από το "brut", το "ακατέργαστο". Ωστόσο, παρά το βαρύ και ψυχρό ύφος του, ο μπρουταλισμός ως παρακλάδι αρχιτεκτονικού μοντερνισμού αναδεικνύεται, λόγω και του "grandiose" χαρακτήρα του, σε mainstream ρεύμα, κυρίως για δημόσια κτήρια και μνημεία.
Πρίστινα, 1975. Στην εντός της σερβικής επικράτειας πρωτεύουσα της Αυτόνομης Επαρχίας Κοσσυφοπεδίου και Μετοχίων της Γιουγκοσλαβίας διεξάγεται δημοψήφισμα. Οι δημότες υπερψηφίζουν την κατασκευή του αθλητικού κέντρου "Μπόρο Ραμίζι" σε έκταση 140.000 τετραγωνικών μέτρων με κατά 60% χρηματοδότηση του έργου από τα εισοδήματά τους. Το κέντρο, που σχεδιάζουν οι Ζίνοραντ Γιάνκοβιτς και Χαλίντ Μουχασίλοβιτς, παίρνει τα ονόματα δύο παρτιζάνων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, του Σέρβου Μπόρο Βουκμίροβιτς και του Αλβανού Ραμίζ Σαντίκου, σε έναν συμβολισμό συμβίωσης των δύο εθνοτήτων.
Η Εθνική Πινακοθήκη του Κοσόβου με τους 73 λευκούς θόλους
Η κρατική τηλεόραση δείχνει τους κατοίκους, κυρίως εργάτες, ενθουσιασμένους, παρότι τα 300 εκατομμύρια από τα 520 εκατομμύρια δηνάρια που δαπανώνται προέρχονται από τις τσέπες τους. Το 1977 το έργο ολοκληρώνεται και στους Πριστίντσι παραδίδεται κέντρο νεότητας με αίθουσα 7.000 θέσεων, πισίνα ολυμπιακών διαστάσεων, μικρότερες πισίνες, γήπεδα ποδοσφαίρου, μπάσκετ, βόλεϊ, τένις, χόκεϊ και χάντμπολ, καθώς και στίβο.
Πέμπτη 25 Νοεμβρίου 1982. Στην Πρίστινα, 28 χρόνια μετά την κατασκευή του πρώτου μπρουταλιστικού ύφους κτηρίου από τους Πίτερ και Άλισον Σμίθσον, το Γυμνάσιο Χαντστάντον στο Νόργουιτς, εγκαινιάζεται το νέο κτήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Κοσόβου, η οποία ιδρύθηκε το 1944. Η κατασκευή ακολουθεί βασικές αρχές φονξιαλισμού, όπως η ανάδειξη λειτουργικότητας και βιομηχανικής δομικής τεχνικής. Παράλληλα, τεράστιοι όγκοι μπετόν και μετάλλου οστρακίζουν οιαδήποτε εκδοχή "φλυαρίας" και εστετισμού. Ενδιαφέρον έχει πως ο αρχιτέκτονάς της γεννήθηκε σε χώρα η οποία μια δεκαετία πρωτύτερα αποτελούσε βασίλειο της Αυστροουγγαρίας που γέννησε το 1897 ένα κίνημα εκτεταμένης και λεπτομερούς διακόσμησης, την "Απόσχιση" των Όλμπριχ, Κλιμτ, Ότο Βάγκνερ και άλλων καλλιτεχνών, κατά βάση Βιεννέζων. Ο 53χρονος Αντρία Μουτνιάκοβιτς, ο Κροάτης αρχιτέκτονας της βιβλιοθήκης, απόφοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής Ζάγκρεμπ, θα βραβευθεί με το "Βλαντιμίρ Ναζόρ" και το 1990 για τον πολεοδομικό σχεδιασμό, και το 2003 για τα επιτεύγματά του στην αρχιτεκτονική υπό συνθήκες και αστικοποίησης. Μέγαρα, σχολεία, ωδεία, νοσοκομεία, βίλες και άλλα κτήρια σε Λουξεμβούργο, Τελ Αβίβ, Δαμασκό, Αλγέρι, Τεχεράνη και Μπρατισλάβα και μελέτες για βιοαρχιτεκτονική και κινητική αρχιτεκτονική (εκείνη όπου μέρη ενός κτηρίου μπορούν να κινούνται χωρίς να επηρεάζεται η συνολική δομική ακεραιότητά του) που θα φέρουν τις επόμενες δεκαετίες την υπογραφή του και η είσοδός του στην Κροατική Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών είναι ενδεικτικά της αξίας του.
Στον πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου καταγγέλλεται ότι οι Σέρβοι καταστρέφουν 100.000 βιβλία στην αλβανική, σχετιζόμενα κυρίως με την κοσοβάρικη εθνική κληρονομιά. Ένας αστικός μύθος που οξύνει τα εθνοτικά πάθη είναι πως οι 73 λευκοί θόλοι της βιβλιοθήκης συμβολίζουν το "πλις", τον παραδοσιακό λευκό μάλλινο σκούφο των Αλβανών, η ονομασία του οποίου παραμένει αδιευκρίνιστο αν προέρχεται από το πρωτοαλβανικό "πλέσου" που θα πει "μαλλί" ή το αρχαιοελληνικό "πίλος", το καπέλο.
Κυριακή πρωί 8 Σεπτεμβρίου 2019. Από τα πρώτα αξιοθέατα που επισκέπτομαι στην πόλη είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη. Προσπαθώ να διακρίνω αυτό που λέγεται πως ισχυριζόταν ο Μουτνιάκοβιτς για σύζευξη βυζαντινών και ισλαμικών αρχιτεκτονικών μορφών ή ακόμη και αυτό που είχε πει περί προ-ρομανικού βαλκανικού ύφους. Αυτό που βλέπω μου θυμίζει στυλ "Μεταβολισμού", όπως διεθνώς μεταφράζεται το "Σιντσινταΐσα", που πρωτοχρησιμοποίησε ο κριτικός αρχιτεκτονικής και διευθυντής του περιοδικού "Σινκεντσίκου" Νομπόρου Καβαζόε, συμβολοποιώντας στην αλληλεπίδραση ύλης και ενέργειας ζώντων οργανισμών και περιβάλλοντος, την αλληλεπίδραση τεράστιων κτηρίων και αναπτυσσόμενης πόλης όπου το παλαιό παραχωρεί θέση στο καινούργιο. Οι θόλοι και τα μεταλλικά κιγκλιδώματα μου θυμίζουν τον εμβληματικό τσιμεντένιο Πύργο - Κάψουλα Νακαγκίν που υψώθηκε το 1972 στο Σιμπάσι του Τόκιο, με 140 κάψουλες - διαμερίσματα "φυτεμένα" στον κύριο όγκο του συγκροτήματος. Άλλοι πάλι βλέπουν στη βιβλιοθήκη αναλογίες με το Σερβικό Πατριαρχείο του Πετς, του Ιπεκίου ή ακόμη οθωμανικά χαμάμ σαν αυτά που βλέπουμε από Σκόπια μέχρι Μπακού.
Το απόγευμα επισκέπτομαι ξανά το Αθλητικό Κέντρο Νεότητας όπου είχα έρθει και χθες βράδυ, όταν στο Στάδιο Φαντίλ Φόκρι, 600 μέτρα από εδώ, η Εθνική Κοσόβου νίκησε 2-1 την Τσεχία για τα προκριματικά του Euro 2020. Έχει ξεσπάσει χρόνια κόντρα μεταξύ Δήμου Πρίστινας, ο οποίος επικαλούμενος τη συνεισφορά των πολιτών τάσσεται υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα του κέντρου και Κοσοβάρικου Ταμείου Ιδιωτικοποιήσεων που με το επιχείρημα ότι το κτήριο αποτελεί κρατική ιδιοκτησία θεωρεί πως πρέπει να ιδιωτικοποιηθεί. Στο μεταξύ, το κέντρο, μετά από πυρκαγιά το 2000 και ανακαινίσεις, αποκτά δύο πτέρυγες χωρητικότητας 8.000 και 3.000 θέσεων, ενώ φιλοξενεί εμπορικό κέντρο, γκαράζ και αίθουσες συνεδρίων. Φτάνοντας μπροστά στην είσοδο διακρίνω την επιγραφή "NEWBORN" που στήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2008 προς τιμήν της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας του Κοσόβου. Ευκαιρία για μια εντελώς τουριστική selfie...
