Κείμενο - φωτογραφίες: ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Αλεξάνδρεια, 12 Αυγούστου 30 π.Χ. Η Κλεοπάτρα Ζ' η Φιλοπάτωρ βρίσκεται νεκρή, ντυμένη με τα βασιλικά της ενδύματα. Με τον θάνατό της δεν καταλύεται μόνο η ελληνική δυναστεία των Πτολεμαίων, η οποία κυβερνά επί τρεις αιώνες την Αίγυπτο, αλλά και το ίδιο το Πτολεμαϊκό Βασίλειο της Αιγύπτου.
Πλέον, με την υποταγή του βασιλείου στον Οκταβιανό, ο οποίος από καίσαρ θα αναγορευθεί σε πρώτο αυτοκράτορα της Ρώμης προσφωνούμενος από τον Ιανουάριο του 27 π.Χ. "Αύγουστος" και "Πρίνκεπς", δηλαδή "Σεβαστός" και "Πρώτος Πολίτης", προσφωνήσεις με θρησκευτική και πολιτειακή χροιά αντίστοιχα, η Ρώμη αποτελεί τη μοναδική ισχυρή δύναμη τη Μεσόγειο.
Έτσι οι Ρωμαίοι αποκαλούν για πρώτη φορά "mare nostrum", δηλαδή "θάλασσά μας", τη Μεσόγειο, χαρακτηρισμός ο οποίος έως τώρα περιέγραφε απλώς την Τυρρηνική Θάλασσα, τα ύδατα δηλαδή τα οποία ορίζονται στα ανατολικά από τα δυτικά παράλια της ιταλικής χερσονήσου και στα δυτικά από την Κορσική και τη Σαρδηνία.
Σε λιγότερο από έναν αιώνα, με τον θάνατο του Τραϊανού το 117 μ.Χ., η έκταση της αυτοκρατορίας θα φθάσει στο μέγιστό της και τα 4.400.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και δεν θα υπάρχει ούτε ένα μέτρο στα παράλια της Μεσογείου, από το Μονς Κάλπε, που αργότερα θα γίνει γνωστό ως Γιβραλτάρ, μέχρι την Τύρο και τη Σιδώνα, που να μην ανήκει στη Ρώμη. Με λίγα λόγια η Μεσόγειος αποτελεί εφεξής ρωμαϊκή λίμνη.
Τρίτη 18 Μαΐου 1565. Με τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα να έχει κατακτήσει το 1534 την Τύνιδα, η οποία για αρκετά χρόνια θα αλλάζει χέρια, τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή να έχει κατακτήσει τη Ρόδο τον χειμώνα του 1522, με το εγιαλέτι της Τριπολίτιδας τουρκική επικράτεια από το 1551, όπως και η Ρουμελία, η Ανατολία, η Αλβανία, η Συρία ή η Αίγυπτος, η νότια, ανατολική και βορειοανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στα χέρια των Οθωμανών.
Με σκοπό να μεταβάλει σταδιακά τη Μεσόγειο σε οθωμανική λίμνη, η τουρκική αρμάδα, η οποία έχει αποπλεύσει προ διμήνου, στις 22 Μαρτίου, από Κωνσταντινούπολη αποτελούμενη από 193 γαλέρες, γαλεάσσες και άλλα σκάφη που μεταφέρουν 40.000 σπαχήδες, γενίτσαρους, τζιχαντιστές και μισθοφόρους, ξεκινά της πολιορκία της Μάλτας.
Το νησί υπερασπίζονται μόλις 500 Ιωαννίτες ιππότες, 3.000 ένοπλοι Μαλτέζοι, η εκατονταμελής φρουρά του οχυρού Σαν Έλμο και σχεδόν 2.500 χιλιάδες Ιταλοί, Ισπανοί, Έλληνες και Σικελοί στρατιώτες. Συνολικά οι υπερασπιστές δεν υπερβαίνουν τους 6.500.
Η πολιορκία, η οποία θα μείνει γνωστή στην Ιστορία ως "Μεγάλη Πολιορκία της Μάλτας", θα διαρκέσει 3 μήνες, 3 εβδομάδες και 3 ημέρες, έως την 8η Σεπτεμβρίου, ημέρα Τετάρτη και στο μέλλον αυτή η ημερομηνία, 8 Σεπτεμβρίου, θα εορτάζεται ως εθνική εορτή στη Μάλτα και θα ονομάζεται "Il-Vitorja", δηλαδή "Η Νίκη".
Στη διάρκεια αυτών των 113 ημερών θα διεξαχθούν σκληρές μάχες, όπως λόγου χάριν για την κατάληψη του φρουρίου του Σαν Έλμο. Οι Οθωμανοί, αν και θα χάσουν σε αυτήν την επιχείρηση 6.000 άνδρες, θα το καταλάβουν στις 23 Ιουνίου, εκτελώντας φρουρά και υπερασπιστές, σχεδόν 1.500 άνδρες, προβαίνοντας σε αποτρόπαιες πράξεις, όπως τα αποκεφαλισμένα πτώματα των υπερασπιστών, τα οποία αφήνουν δεμένα να πλέουν στα νερά πάνω σε σταυρούς.
Τα νέα φθάνουν σε όλη την Ευρώπη, η οποία πανικοβάλλεται. Μια απλή ματιά στον χάρτη αρκεί για να καταδειχθεί η στρατηγική σημασία της Μάλτας. Είναι τότε που η 32χρονη Αγγλίδα βασίλισσα Ελισάβετ Α' θα πει πως, εάν οι Τούρκοι επικρατήσουν στη Μάλτα, ουδείς μπορεί να αναλογιστεί τους κινδύνους που θα αντιμετωπίσει ο χριστιανικός κόσμος.
Ο στρατηγικός νους και κυρίως το πείσμα του Μεγάλου Μαγίστρου του Τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών, του Ζαν Παρισό Ντε Λα Βαλέτ, η βοήθεια του Ισπανού στρατηγού Ντον Γκαρσία, του οποίου ο στόλος θα ελλιμενιστεί στον Κόλπο του Αγίου Παύλου στα βόρεια του νησιού με 6.000 στρατιώτες από Ισπανία, Φλωρεντία, Γένοβα, Σαβοΐα και Παπικά Κράτη, η επιδεξιότητα, η ευρηματικότητα και το ετοιμοπόλεμο των υπερασπιστών θα σώσουν το νησί, παρά τον καύσωνα και παρά τις 130.000 οβίδες που θα δεχτούν από τα κανόνια ενός υπέρτερου σε αριθμό εχθρού.
Το κόστος βέβαια είναι μεγάλο, αφού θα χαθεί το ένα τρίτο των ιπποτών και το ένα τρίτο των κατοίκων, όμως και οι Οθωμανοί θα υποστούν πανωλεθρία αριθμώντας περί τους 35.000 νεκρούς.
Μετά την κατάληψη του νησιού Γκόζο βορείως της Μάλτας το 1551 και κυρίως την κατάληψη της Τζέρμπα από τους Οθωμανούς το 1560, όταν είχαν νικήσει τις ισπανικές, παπικές, γενουάτικες, μαλτέζικες και ναπολιτάνικες δυνάμεις, σταδιακά η Μεσόγειος μετατρεπόταν σε τουρκική λίμνη. Η νίκη των χριστιανικών δυνάμεων στη Μάλτα το 1565 και στη συνέχεια το 1571 στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου οι Οθωμανοί θα χάσουν 40.000 άνδρες και 230 γαλέρες, διαλύουν κάθε σκέψη των Τούρκων για κυριαρχία στη Μεσόγειο.
Με τη σωτηρία της Μάλτας, στην Ευρώπη θα επικρατήσει ενθουσιασμός, ενώ πολλά χρόνια αργότερα ο Βολταίρος θα τη χαρακτηρίσει ως το σημαντικότερο ιστορικό γεγονός. Στον απόηχο της πολιορκίας, ο Χριστόφορος Μάρλοου θα γράψει 25 χρόνια αργότερα τον "Εβραίο της Μάλτας" και αργότερα ο Ουόλτερ Σκοτ την "Πολιορκία της Μάλτας", η οποία, αν και θα γραφτεί το 1831, δεν θα εκδοθεί παρά μόλις το 2008 μαζί με το ημιτελές μυθιστόρημα του Σκώτου συγγραφέα "Μπιζάρο".
"Μάλτα γιοκ"
Ο αστικός μύθος που εξηγεί την προέλευση της φράσης "Μάλτα γιοκ" έχει διάφορες παραλλαγές. Στην κυριότερη από αυτές, ο Τούρκος σουλτάνος Ιμπραήμ Α' ο Τρελός διατάζει τον στόλο να επιτεθεί στη Μάλτα. Φοβούμενος ο αρχιναύαρχος ότι η αποστολή θα καταλήξει σε καταστροφή, παίρνει ένα αναμμένο κερί και το αφήνει να στάξει πάνω στον χάρτη, στο σημείο όπου βρίσκεται η Μάλτα. Καθώς το λιωμένο κερί καλύπτει το νησί, ο ναύαρχος αναφωνεί "Μάλτα γιοκ" και θα κατευθύνει τον στόλο στην Κρήτη.
Σε μια άλλη παραλλαγή, ο ναύαρχος δεν κατορθώνει να φτάσει στη Μάλτα επειδή οι χάρτες που έχει είναι λανθασμένοι, ενώ σε μία τρίτη το "Μάλτα γιοκ" είναι η φράση που δηλώνει την ατυχή για τους Οθωμανούς έκβαση της Μεγάλης Πολιορκίας του 1565.
Ο ναός της Παναγίας των Νικών είναι ο παλαιότερος στη Βαλέτα
Η ανέγερση του ναού
28 Μαρτίου 1566. Εξίμισι μήνες μετά τη νίκη των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου επί των Οθωμανών εισβολέων τοποθετείται σε ειδική θρησκευτική τελετή ο θεμέλιος λίθος του ναού, ο οποίος θα μνημονεύει τη σωτηρία των Μαλτέζων από τους επιδρομείς. Η εκκλησία θα αφιερωθεί στη Γέννηση της Θεοτόκου και μια ομώνυμη αγιογραφία θα φιλοτεχνηθεί πίσω από τον κύριο βωμό.
Δύο χρόνια αργότερα, στις 21 Αυγούστου 1568, θα πεθάνει από πυρετό ο Μέγας Μάγιστρος Ζαν Παρισό Ντε Λα Βαλέτ (ο υπερασπιστής της Μάλτας, του οποίου το όνομα θα πάρει η Βαλέτα), ο οποίος χρηματοδοτούσε και την κατασκευή. Tα λείψανά του θα ταφούν στην κρύπτη του ναού για να μεταφερθούν στον συν-Καθεδρικό του Αγίου Ιωάννου όταν αποπερατωθεί ο τελευταίος.
Μισόν αιώνα αργότερα, το 1617, το Τάγμα θα επιλέξει την εκκλησία για ναό του και θα αφιερωθεί στον Άγιο Αντώνιο, ενώ το 1837 θα οριστεί ως ο Ναός της Φρουράς.
Στις 23 Απριλίου 1942 η Βαλέτα θα βομβαρδιστεί ανελέητα από τον Άξονα, ενώ από τον Ιανουάριο έως τον Ιούλιο του ίδιου έτους μόλις ένα διάλειμμα καταγράφεται μεταξύ δύο βομβαρδισμών που να φθάνει τις 24 ώρες. Μεταξύ των κτηρίων που ισοπεδώνονται εκείνη την ημέρα περιλαμβάνεται και η Βασιλική Όπερα, ενώ καταρρέει και η οροφή του ναού. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 ο ιταλικός στόλος παραδίδεται και η εκκλησία μετονομάζεται σε Παναγία των Νικών.
Στο μουσείο του ναού
Δευτέρα 30 Σεπτεμβρίου 2019. Τελευταία ημέρα παραμονής μου στη Μάλτα και την αφιερώνω στα δύο - τρία αξιοθέατα που έχω αποφασίσει ότι αξίζουν αρκετό χρόνο. Ανεβαίνοντας στην Πλατεία Νίκης βλέπω ότι η εκκλησία, η οποία βρίσκεται κοντά στο μπαρόκ κτήριο της δεκαετίας του 1740, το οποίο σήμερα χρησιμοποιείται ως πρωθυπουργικό μέγαρο, είναι ανοικτή. Ανακούφιση. Χθες που είχα έλθει πάλι, ετελείτο γάμος και αμέσως μετά το μυστήριο η εκκλησία θα έκλεινε.
Πριν ανέβω τα σκαλιά, στα αριστερά παρατηρώ το επιβλητικό, ύψους 2,5 μέτρων, μπρούτζινο άγαλμα του Ζαν Παρισό Ντε Λα Βαλέτ να κρατά στο δεξί του χέρι το σχέδιο της πόλης και στο αριστερό το ξίφος, αναφορά στον διπλό του ρόλο, ως ιδρυτή της πόλης και ως υπερασπιστή του νησιού, και ακριβώς απέναντι τον ναό της Αγίας Αικατερίνης.
Παρότι η πρόσοψη είναι μάλλον λιτή, το εσωτερικό του ναού χαρακτηρίζεται από πολυτέλεια. Πίνακες του 16ου και 17ου αιώνα, καλαίσθητα ξυλόγλυπτα όπως του Καλού Ποιμένος του 1912, βαρύτιμοι βωμοί του 18ου αιώνα, κόγχες με τον Άγιο Φίλιππο Νέρι και τη "Mater Dolorosa", τη Μητέρα της Οδύνης, άσπρο και μαύρο μάρμαρο κάτω και κυρίως η οροφή του ναού, μια υπέροχη ζωγραφική σύνθεση που δημιούργησε το 1716 ο Αλέσιο Εράρντι με στιγμιότυπα της ζωής της Παναγίας, προσθέτουν λαμπρότητα στον ναό.
Ο πλούσια διακοσμημένος εσωτερικά ναός
Στα αριστερά μια λευκή μαρμάρινη προτομή δεσπόζει στην κορυφή του νεκρώσιμου μνημείου του τελευταίου αρχιναυάρχου της Βενετίας Άνγκελο Έμο, ο οποίος πέθανε στη Μάλτα μεσούσης ναυτικής εκστρατείας της οποίας ηγείτο, το 1792, δέκα χρόνια πριν από την κατασκευή του μνημείου. Εδώ βρίσκεται η καρδιά του, ενώ τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Βενετία.
Ένας από τους βωμούς είναι αφιερωμένος στον Άγιο Λιβόριο, επίσκοπο του Πάντερμπορν της Γερμανίας, με την εικόνα του, ζωγραφισμένη από τον Ερμενογκίλντο Γκρεχ το 1795, να τον παριστάνει με πέντε λίθους, σύμβολο της επισκοπείας του, που με τον καιρό στη λαϊκή πίστη θεωρήθηκαν ως σύμβολο ενός αγίου που καταπολεμά τη χολολιθίαση. Ανάμεσα στα αγάλματα ξεχωρίζω ένα αντίγραφιο του Βρέφους της Πράγας, προστάτη των αγέννητων παιδιών, ενώ πιο δίπλα απεικονίζεται ο Ιωάννης να γράφει στην Πάτμο την "Αποκάλυψη".
Παράσταση του "Memento mori" ("Μέμνησο του θανάτου") και ο σταυρός - σύμβολο του αξιώματος του Δονάτου σε επιτύμβια πλάκα στο δάπεδο του ναού
Donati και Memento Mori
Όπως και άλλες εκκλησίες της Μάλτας, έτσι και την Παναγία των Νικών φιλοτεχνούν επιδαπέδιες παραστάσεις πάνω σε μάρμαρο, οι οποίες χρησιμεύουν ως ταφόπλακες. Μια πολύ συνηθισμένη φιγούρα είναι ο θάνατος, είτε ως σκελετός είτε ως νεκροκεφαλή. Η συγκεκριμένη παράσταση αποκαλείται "Μemento mori", φράση η οποία σημαίνει "Μέμνησο του θανάτου".
Με εικόνες, γλυπτά, αγάλματα, σκελετούς και κρανία, οι καλλιτέχνες των ναών εδώ στη Μάλτα εξοικειώνουν τον άνθρωπο όχι απλώς με τον θάνατο, αλλά και με το βιβλικό "Χους ει και εις χουν απελεύσει" (ή ακόμη και με το αρχαίο "εκ γαίης γαρ πάντα και εις γην πάντα τελευτά"). Το "memento mori" και στην τέχνη και στη φιλολογία και στη φιλοσοφία εξοικειώνει τους πιστούς με την "επιστροφή στη γη".
Η επιζωγραφισμένη οροφή του ναού
Τη δική τους απόκρυφη σημασία όμως έχουν σύμβολα και παραστάσεις τις οποίες κάποιος που δεν είναι εξοικειωμένος τις προσπερνά. Ένα τέτοιο σύμβολο είναι και ο Σταυρός της Μάλτας με τα 4 σκέλη και τις 8 ακίδες, δύο ακίδες ανά σκέλος. Οι οκτώ αυτές ακίδες συμβολίζουν τους οκτώ μακαρισμούς της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού Χριστού και οι τέσσερις ακίδες που δείχνουν προς το κέντρο συμβολίζουν τις 4 αρετές (Σοφία, Δικαιοσύνη, Θάρρος, Μετριοφροσύνη). Παρατηρώ ότι σε κάποια ταφόπλακα στον κεντρικό διάδρομο ο σταυρός φέρει μόνο τρία σκέλη με έξι ακτίνες, απουσιάζει δηλαδή το τέταρτο. Ο σταυρός αυτός συμβολίζει τον Δονάτο. Δονάτος είναι εκείνος ο οποίος συνδέεται μεν το Τάγμα, δεν έχει ωστόσο ενταχθεί σε αυτό ως πλήρες μέλος.
Η βυζαντινή ασημένια εικόνα της Παναγίας της Νίκης, δωρεά στον ναό του Μεγάλου Μαγίστρου Αλόφ Ντε Βινιακούρ
Η Παναγία και το Βρέφος. Η μεταμόρφωση της εικόνας μετά την αποκατάστασή, συγκρίνοντάς τη με την φωτογραφία πριν από τις εργασίες συντήρησης, είναι εντυπωσιακή
Δύο εικόνες ωστόσο μου κεντρίζουν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. Η βυζαντινή ασημένια εικόνα της Παναγίας της Νίκης, την οποία δώρισε στον ναό ο Μέγας Μάγιστρος Αλόφ Ντε Βινιακούρ, και η Παναγία με το Βρέφος, η οποία προφυλάσσεται πίσω από γυάλινη προθήκη, δωρεά του αδελφού Βόλφγκανγκ Φον Ουντ Τσου Γκούτενμπεργκ. Και, βεβαίως, η κρύπτη όπου ετάφη ο Ντε Λα Βαλέτ, η οποία υποδεικνύεται με ένα επιδαπέδιο κιγκλίδωμα στο δάπεδο του ναού.
