Συνομιλώντας διαρκώς με την Ιστορία μέσα από τα έργα της, η συγγραφέας του "Βίου του Ισμαήλ Φερίκ πασά", της "Ελένης ή ο κανένας", του "Θα υπογράφω Λουί", της "Άκρας ταπείνωσης" και άλλων βιβλίων που συντροφεύουν χιλιάδες αναγνωστών, μιλάει για την Ιστορία και τα επίδικα της εποχής μας, εξηγεί την ταυτοτική της σχέση με την Αριστερά αλλά και τα στοιχεία της Αριστεράς του μέλλοντος. Κοιτάει στα μάτια τους νέους προτρέποντάς τους "να κρατούν πολύ νερό, επειδή το μέλλον, το κάθε μέλλον, έχει πολλή ξηρασία". Ταυτοχρόνως, δεν κρύβει τον θαυμασμό της. "Θαυμάζω πολλά νέα παιδιά για τη συνέπεια, τη σκέψη τους, τη συνέχεια που δίνουν με τον ωραίο δικό τους τρόπο στα παλιά" λέει και εντυπωσιάζεται "από το πόσο πολύς κόσμος σήμερα διαβάζει" και "από την όρεξη που έχει να γράψει. Το βρίσκω παρήγορο και συγκινητικό".
Υπηρετώντας χρόνια την πεζογραφία, μιλάει επίσης για το μυθιστόρημα και το μέλλον του, για τη βαθιά και στοχαστική αλληλεπίδραση των λογοτεχνικών ειδών αλλά και για τους διανοούμενους και τον ρόλο τους.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Μέσα από τα βιβλία σας συνομιλείτε με την Ιστορία. Γιατί οι νέοι πρέπει να γνωρίζουν Ιστορία;
Η Ιστορία συντελεί, εκτός πολλών άλλων, στο να αποκτήσει κάποιος αυτό που λέμε «συλλογική ταυτότητα» - για να το πω πιο απλά, όχι μόνο τι σημαίνει να έχεις την α' ή τη β' εθνικότητα, αλλά και πώς αυτή διαμορφώθηκε μέσα στον χρόνο, πώς υπήρξε και πώς υπάρχει με κοινωνικούς όρους, με συγκρούσεις και συγκλίσεις. Η Ιστορία ποτέ δεν υπήρξε εντελώς αντικειμενική, ωστόσο σε ολοκληρωτικές εποχές επικράτησε μια βαθιά παραμορφωμένη εκδοχή της. Σήμερα, στην εποχή μεγάλης εξάπλωσης του Διαδικτύου, όπου η ιστορική πληροφορία μπορεί να είναι ανώνυμη, ψευδώνυμη και χωρίς συνέπειες, ο κίνδυνος για τα παιδιά είναι μέγιστος. Τον συγκρίνω λίγο με την παραχάραξη που έχουν οι ολοκληρωτικές απόψεις.
* Στην εποχή μας, με την παγκοσμιοποίηση, την κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού συστήματος, την αναβίωση της Ακροδεξιάς, την υποχώρηση των πνευματικών προταγμάτων, την παραχάραξη της Ιστορίας, πόσο εύκολο είναι να επιβιώσει η ιστορική μνήμη;
Δύσκολα επιβιώνει η ιστορική μνήμη (εννοώ μια δημοκρατικά δίκαιη και ανθρωπιστική αντίληψη για την Ιστορία) για όλους τους λόγους που προαναφέρατε. Η εποχή μας ρίχνει το βάρος στο παρόν. Τόσο περισσότερο όσο αυτό το παρόν γίνεται κάθε μέρα και πιο διαφορετικό, εκρηκτικά πιο διαφορετικό από όσα γνωρίζαμε. Όσο, δηλαδή, αυτό το παρόν φέρνει πρωτοφανή πλούτο με μεγάλη ταχύτητα σε συστήματα και ανθρώπους. Πετώντας φυσικά τους πιο αδύναμους στο περιθώριο, φέρνοντας πολέμους, οδηγώντας σε πρωτοφανή μεταναστευτικά κύματα.
* Φαίνεται ότι στην εποχή μας υπάρχει μια ρωγμή ανάμεσα στο παρελθόν με το παρόν. Είναι σαν να μη μας αφορούν πια όλα όσα έχει κατακτήσει ο ανθρώπινος πολιτισμός. Βοηθάει; Εσείς ως συγγραφέας θα μπορούσατε να γράφετε αν δεν είχατε διαβάσει τα σπουδαία λογοτεχνικά κληροδοτήματα;
Σκέφτομαι μια φράση από ένα αστυνομικό μυθιστόρημα του Μανουέλ Βάσκεθ Μονταλμπάν που διάβασα πέρυσι: «Πώς θα μπορούσαμε να είχαμε αγαπήσει αν δεν είχαμε διαβάσει τόσα βιβλία;». Εντυπωσιάστηκα από τη σοφία της φράσης, έχοντας κατά νου ότι η αγάπη δεν είναι μόνο η ερωτική, αλλά και το συμπάσχειν, η έγνοια για τον άλλο, η περίφημη εκείνη fraternite. Αυτή η αγάπη (όπως μάλιστα ορίζεται σαν γεννημένη από τα καλά βιβλία) είναι που οπλίζει τον νου και την ψυχή μας. Φυσικά δεν είναι μόνο αυτή.
* Υπάρχει “συνταγή” για να γίνει κανείς καλός συγγραφέας;
Γενική συνταγή δεν υπάρχει βέβαια. Αν αρέσει σε κάποιον πολύ το διάβασμα, αν από μικρός μουτζουρώνει σελίδες, αν έχει έγνοια για το τι συμβαίνει μέσα του και γύρω του, αν δεχτεί ότι συγγραφέας στη χώρα μας σημαίνει μεγάλο κόπο και μηδαμινές αποδοχές, τότε μπορεί αργότερα να γράψει και βιβλία.
* Πολλοί έχουν σπεύσει να μιλήσουν για το τέλος της μεγάλης φόρμας. Τους συμμερίζεστε;
Καθόλου δεν τους συμμερίζομαι. Αν πεθάνει η λεγόμενη «μεγάλη αφηγηματική φόρμα» του μυθιστορήματος, αυτό το «παραμύθι» για τους ενήλικες, αυτή η πρωταρχική αφήγηση στη ζωή μας, θα σβήσουν μαζί του και άλλα είδη. Νομίζω ότι σήμερα, αλλά και σε άλλες κοντινές εποχές, τα λογοτεχνικά είδη αλληλεπιδρούν το ένα στο άλλο βαθιά και στοχαστικά. Είναι μάλλον εύκολο να λέμε ότι σήμερα συμβαίνει το αντίθετο, επειδή μας αρέσει πάντα να ακούμε ιστορίες. Αντίθετα, η ευκολία γραφής στο κομπιούτερ παράγει σήμερα πολύ περισσότερα μυθιστορήματα εκατοντάδων σελίδων, τα λεγόμενα «τούβλα», που συχνά γίνονται και ευπώλητα παρά τη φλυαρία, την ανύπαρκτη σύνθεση, την κοινοτοπία τους -ή μπορεί ακριβώς γι’ αυτό. Μερικά τους όμως είναι εξαιρετικά, στον βαθμό που μπορώ να τα παρακολουθήσω. Προσωπικά προτιμώ την πιο σφιχτή μυθιστορηματική φόρμα.
* Έχετε σκεφτεί να γράψετε τη συνέχεια της "Άκρας ταπείνωσης";
Ποτέ δεν γράφω τη συνέχεια κάποιου μυθιστορήματός μου. Αν κάποια νήματα συνδέουν ίσως το ένα με το άλλο, αυτά είναι καλά ενσωματωμένα στην ύφανση για να μη χτυπούν στο μάτι. Και αυτό τον καιρό δεν γράφω εξαιτίας διάφορων δυσκολιών στη ζωή μου.
* Κατά καιρούς διδάσκετε δημιουργική γραφή. Αλήθεια, τι διδάσκεστε από τα νέα παιδιά;
Εδώ και μερικά χρόνια διδάσκω συνέχεια τη συγγραφή μυθιστορήματος σε εργαστήρια δημιουργικής γραφής. Ξεκίνησα με ανασφάλεια αλλά και με συστηματική προετοιμασία, παρά το γεγονός ότι ήδη ήμουν έμπειρη συγγραφέας. Δεν αρκούσε φυσικά ο εαυτός μου, πάνω απ’ όλα έπρεπε να μιλήσω για τη μεγάλη λογοτεχνία, τη δική μας και την ξένη, άρα να μελετήσω. Οι μαθητές στα εργαστήρια αυτά είναι κάθε ηλικίας, και των δύο φύλων, όσο και ποικίλων επαγγελμάτων. Μέχρι και άνεργοι έρχονται καμιά φορά. Δημιουργείται κάθε φορά μια μικρογραφία της κοινωνίας μας. Επειδή το μάθημα είναι ζωντανό και όχι ιντερνετικό (που δεν με ενδιαφέρει καθόλου), δημιουργούνται εξαιρετικές, ζεστές σχέσεις ανάμεσά μας. Εντυπωσιάζομαι από το πόσο πολύς κόσμος σήμερα διαβάζει, από την όρεξη που έχει να γράψει. Το βρίσκω παρήγορο και συγκινητικό.
* Αν σας ανέθεταν έναν εκπαιδευτικό φορέα, τι θα διδάσκατε πρωτίστως στους νέους;
Θα τού δίδασκα πρώτα απ’ όλα να κρίνουν, να μη δέχονται το έτοιμο, να ανακαλύψουν έστω και μέσα από το πολυαγαπημένο τους Ίντερνετ τα βιβλία, να έχουν αισθήματα μεγάλου σεβασμού και αλληλεγγύης προς τους πιο αδύναμους στην οικογένεια και την τάξη, να με δεχτούν αλλά και να με ξεπεράσουν. Θα τους επισήμαινα ότι αυτά που διδάσκονται στο σχολείο, π.χ. η Λογοτεχνία, η Ιστορία και άλλα, αφορούν την εφηβεία τους, την προσωπική ζωή του καθενός τους, π.χ. το πώς αισθάνονται ως ερωτευμένοι έφηβοι, ως φίλοι ή πώς εναντιώνονται στους γονείς τους, κάτι που συμβαίνει σε όλες τις γενιές. Και να κρατούν πολύ νερό, επειδή το μέλλον, το κάθε μέλλον, έχει πολλή ξηρασία, όπως λέει και ο γνωστός στίχος.
* Τι σας τρομάζει περισσότερο στην εποχή μας;
Πάνω απ’ όλα με τρομάζει η άνοδος του νεοναζισμού, όχι μόνο με τα ιδιαίτερα κομματικά μορφώματα που έχει αποκτήσει, αλλά προπαντός με τη διείσδυσή του στα σύγχρονα δεξιά νεοφιλελεύθερα κόμματα, και όχι μόνο αυτά τα κόμματα δυστυχώς. Συναντάμε φασιστική τουλάχιστον συμπεριφορά δίπλα μας, στο Διαδίκτυο, στον δρόμο. Αυτή η ισχυρή ροπή των δυτικών κοινωνιών, των δικών μας δηλαδή κοινωνιών, προς τον φασισμό - ναζισμό, εκτός από όλα όσα εμετικά αντιπροσωπεύει, έχει βέβαια και μια βαθύτατη αντιαριστερή στάση. Παλιότερα, μεταπολεμικά δηλαδή, αυτή η στάση ονομαζόταν αντικομμουνισμός, με πλοκάμια παντού. Διαφορετικός μεν, επειδή άλλαξαν άρδην και οι εποχές, έχει κατά κάποιον τρόπο επιστρέψει.
* Έχετε ταυτοτική σχέση με την Αριστερά, όπως λέτε. Τι σημαίνει για σας Αριστερά;
Σημαίνει με δυο λόγια την ενηλικίωση, και το εξηγώ. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Ηράκλειο. Οι γονείς μου ήταν και οι δύο γιατροί, με σπουδές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό προπολεμικά. Ο πατέρας μου μάλιστα είχε πάρει ντοκτορά στη Γαλλία. Πολιτικά ήταν βενιζελικοί, πολύ συντηρητικοί. Η λέξη «αριστερός» δεν ακουγόταν σπίτι μας - αν και δεκαετίες αργότερα ανακάλυψα διάφορους παλιούς αριστερούς συγγενείς της μάνας μου. Έμαθα για την Αριστερά τελειώνοντας τη Μέση Εκπαίδευση, μέσα από τον μεγάλο νεανικό έρωτα, τον Νίκο Γιανναδάκη, που μαζί με λίγους άλλους Λαμπράκηδες ίδρυσαν την πρώτη παράνομη φοιτητική οργάνωση, τον Ρήγα Φεραίο, και γι’ αυτό πέρασαν στρατοδικείο και πολλά χρόνια στη φυλακή. Η γνωριμία με τον κόσμο της Αριστεράς και η προσωπική περιπέτεια, η ρήξη με τον κόσμο των γονέων με ενηλικίωσαν οδυνηρά όπως συχνά συμβαίνει και μου αποκάλυψαν ένα άλλο ήθος, μια άλλη στάση ζωής, τη δυνατότητα να πω «όχι» αψηφώντας τον κίνδυνο και τον φόβο. Γνώρισα και σχετίστηκα στη νιότη μου με μερικούς από τους πιο σημαντικούς διανοούμενους της εποχής εκείνης, που μου άνοιξαν νέους ορίζοντες. Προφανώς η ενηλικίωση ενυπάρχει στην ωριμότητά μου. Βλέπω βέβαια τα λάθη (προσωπικά και δημόσια), βλέπω τις αλλαγές σχηματισμού και επιδιώξεων, τις σωστές οπωσδήποτε προσαρμογές, αλλά τιμώ την προσωπική μου ζωή και τιμώ τις ζωές όσων ανθρώπων εξακολουθώ να εκτιμώ, ζωντανών ή πεθαμένων.
* Σημαίνει το ίδιο και για τα νέα παιδιά;
Τα νέα παιδιά δεν έχουν μπροστά τους, εύχομαι, τη μεγάλη σκληρότητα προηγούμενων εποχών. Είναι επιλογή ελεύθερη, σε καθεστώς δημοκρατίας, πληροφόρησης. Θαυμάζω πολλά νέα παιδιά για τη συνέπεια, τη σκέψη τους, τη συνέχεια που δίνουν με τον ωραίο δικό τους τρόπο στα παλιά.
* Πώς πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η Αριστερά του μέλλοντος;
Να προσαρμόζει τις βασικές αρχές της στις κοινωνικές ανάγκες του εκάστοτε μέλλοντος. Να μην είναι ούτε απολίθωμα, ούτε όμως και ανερμάτιστη. Οι κοινωνίες αλλάζουν και η Αριστερά, ως ζωντανό τμήμα καθεμιάς κοινωνίας, αλλάζει επίσης.
Θετικός ο απολογισμός της πρώτης αριστερής κυβέρνησης
* Η κυβέρνηση της Αριστεράς ανταποκρίθηκε στις προκλήσεις της εποχής;
Για μένα είναι πολύ θετικός ο απολογισμός της πρώτης αριστερής κυβέρνησης, γι’ αυτό άλλωστε και δέχτηκα την πρόταση να είμαι υποψήφια στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας στη τελευταία, τιμητική και μη εκλόγιμη θέση. Διαφωνώ με το πρώτο εξάμηνο διακυβέρνησης, διαφωνώ επίσης με την επιλογή του κυβερνητικού εταίρου για τόσα χρόνια. Διαφωνώ και με πολλές προσωπικές κατά καιρούς συμπεριφορές από ανθρώπους με εξουσία κ.λπ. Ωστόσο, επειδή, όπως σας είπα, είμαι αμετάκλητα ενήλικη και συνεχίζω να διαβάσω λογοτεχνία και άλλα, ξέρω ότι δεν υπήρξε ποτέ, ούτε θα υπάρξει, μια διακυβέρνηση αγγέλων, ούτε ο επί Γης πολιτικός παράδεισος. Σημασία έχουν οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές, αλλά και η αντιμετώπιση με σοβαρότητα, χωρίς επικίνδυνους κλυδωνισμούς, των προκλήσεων κάθε εποχής. Βγήκαμε, δηλαδή, από τα Μνημόνια και λίγο ανασάναμε, διεκπεραιώθηκε η Συμφωνία των Πρεσπών κάνοντας τον Έλληνα πρωθυπουργό υποψήφιο για Νόμπελ Ειρήνης πρώτη φορά στη νεοελληνική Ιστορία, υπήρξε μεγάλη κοινωνική μέριμνα για τους ασθενέστερους, ρύθμιση ζητημάτων που αφορούσαν τη ζωή των ομοφυλόφιλων ζευγαριών και άλλων μειονοτήτων, καλή αντιμετώπιση του μεταναστευτικού στο πλαίσιο της κρίσης και του ανελέητου πολέμου εναντίον της Αριστεράς από σύσσωμο τον Τύπο, ακόμη και με fake news - για να πω ελάχιστα παραδείγματα από το σημαντικό έργο διακυβέρνησης της Αριστεράς εν μέσω τόσο αντίξοων καταστάσεων.
* Οι διανοούμενοι ποια θέση και ρόλο έχουν στην εποχή μας, μια εποχή με πολύ σοβαρά διακυβεύματα και προκλήσεις αλλά και μεγάλες σιωπές εκ μέρους τους;
Με έχει σοκάρει η στάση αριστερών διανοούμενων, ανάμεσά τους και αρκετών φίλων, που τα τελευταία χρόνια έχουν στραφεί με μίσος εναντίον του σχήματος που χονδρικά ακολούθησε τη γραμμή ΚΚΕ εσωτερικού, Συνασπισμός, ΣΥΡΙΖΑ, Δημοκρατική Αριστερά (που από καιρό έχει ενωθεί πάλι με τον ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία). Δεν μπορώ να εκφράσω γενική άποψη, ίσως είναι και προσωπικό ζήτημα του καθενός, άρα δεν με ενδιαφέρει. Έτσι ή αλλιώς, η μισαλλοδοξία τους αγγίζει το παράλογο. Θυμίζει τους παλιούς «ανανήψαντες». Κρίμα. Οι υπόλοιποι θα συνεχίσουμε, ελπίζω.
* Αισιοδοξείτε για το μέλλον;
Ούτε αισιοδοξία έχω, ούτε απαισιοδοξία. Ανησυχώ μόνο, αλλά ως εκεί. Ας βλέπουμε καθαρά, ας σκεφτόμαστε, ας κάνουμε ό,τι μπορούμε.
Η Ιστορία ποτέ δεν υπήρξε εντελώς αντικειμενική, ωστόσο σε ολοκληρωτικές εποχές επικράτησε μια βαθιά παραμορφωμένη εκδοχή της. Σήμερα, στην εποχή μεγάλης εξάπλωσης του Διαδικτύου, όπου η ιστορική πληροφορία μπορεί να είναι ανώνυμη, ψευδώνυμη και χωρίς συνέπειες, ο κίνδυνος για τα παιδιά είναι μέγιστος. Τον συγκρίνω λίγο με την παραχάραξη που έχουν οι ολοκληρωτικές απόψεις
