Του Φραγκίσκου Καλαβάση*
Τα δεδομένα σχηματίζουν περιγραφές της πραγματικότητας, όχι τις πραγματικότητες. Οι δαίμονες, ιδανικές νοημοσύνες, περιγράφουν χάρτες της εξέλιξης, αλλά όχι τη λογική των εξελίξεων. Οι εκλογείς επιβεβαίωσαν, λένε, στο παρόν τις προβλέψεις των δημοσκοπήσεων. Νίκησαν οι δημοσκοπήσεις. Οι πολιτικοί αναλυτές αναζητούν τα λάθη τα οποία κατά τη γνώμη τους οδήγησαν στο εκλογικό αποτέλεσμα. Θα νικήσουν το χθες; Αυτάρεσκες βεβαιότητες στην εποχή της αβεβαιότητας. Λες και οι δημοσκοπήσεις για το μέλλον δεν επηρέασαν το παρόν, ούτε οι αναλύσεις για το παρελθόν αναδιαμορφώνουν το παρόν.
Στην άκρη της αιτιοκρατίας βρίσκεται η συνωμοσιολογία. Η απόλυτη τύφλωση έναντι της ποικιλίας και των αλληλεπιδράσεων που δημιουργούν την εξέλιξη. Πολλαπλές ατομικές αφηγήσεις τού χθες και συσκοτίζουν την ιστορική εκδοχή. Όπως εκείνος που είπε πως εάν έχανε το κόμμα του, θα σήμαινε πως είχε γίνει νοθεία. Κι ο άλλος (ή ο ίδιος;) που απαιτεί να μην παράγει πλέον νομοθεσία η Βουλή διότι η κυβέρνηση έχει εκπέσει εκ της επιθυμίας του.
Η επίμονη, αποκλειστική αναζήτηση του σήμερα σε αιτίες του χθες και η εικόνα του αύριο σε δεδομένα του σήμερα οδηγούν αναπότρεπτα είτε σε απογοητεύσεις είτε και σε γοητευτικούς ναρκισσισμούς.
Σαν να αντιλαμβανόμαστε το παρελθόν και το μέλλον παράλληλα και ταυτόχρονα μέσα στον τηλεοπτικό καθρέφτη του παρόντος. Όλα συμβαίνουν με μαθηματικό τρόπο... Αν κάποιος μπορούσε να έχει μια επαρκή ιδέα για το εσωτερικό των πραγμάτων και είχε αρκετή μνήμη και νοημοσύνη για να υπολογίσει όλες τις περιστάσεις και να τις λάβει υπόψη, θα ήταν προφήτης και θα έβλεπε το μέλλον ως παρόν στο παρελθόν, σαν μέσα σε έναν καθρέφτη" υπέθετε με ενθουσιασμό ο Λάιμπνιτς γύρω στο 1700. Τριακόσια τόσα χρόνια μετά, ενώ η πολυπλοκότητα και οι δυναμικές αλληλεπιδράσεις χαρακτηρίζουν την αντίληψή μας για τα φυσικά φαινόμενα και την κοινωνική εξέλιξη, η εγχώρια σύγχυση και η γραφική πλέον αιτιοκρατία κατακτούν την πολιτική και δημοσιογραφική πένα ή, καλύτερα, τα αντίστοιχα τιτιβίζοντα ράμφη.
Επιφανή και παραγκωνισμένα στελέχη της Αριστεράς αναζητούν δικαίωση στις προσωπικές τους απογοητεύσεις ονομάζοντας τις επιλογές των άλλων πολιτικά λάθη, που έφεραν νομοτελειακά το αρνητικό αποτέλεσμα. Αντί να μελετούν - για να δράσουν. Αντί να δρουν - για να αντιληφθούν. Εμμένουν να σκέφτονται και να δρουν αντίστροφα από τον τρόπο σκέψης που προάσπιζαν. Συγχέουν -αντί να συνδέουν- το τοπικό, το εθνικό και το ευρωπαϊκό για να καταλήξουν στην αυταρέσκεια των βεβαιοτήτων τους, που δεν εισακούστηκαν έγκαιρα, κι ας είχαν αποδράσει στην πιο κρίσιμη στιγμή. Πνίγονται ως ματαιωμένοι νάρκισσοι στην αντανάκλαση των νερών, στη λίμνη των Πρεσπών.
"Πρέπει να εξετάσουμε την παρούσα κατάσταση του σύμπαντος ως αποτέλεσμα της προηγούμενης κατάστασής του και ως αιτία εκείνης που θα ακολουθήσει" διατύπωνε ενθουσιωδώς πριν διακόσια τόσα χρόνια ο Λαπλάς. Κατά τον περίφημο δαίμονά του, "αν θεωρηθεί για μια στιγμή ότι υπάρχει μια νοημοσύνη ικανή να κατανοήσει όλες τις δυνάμεις που κινητοποιούν τη φύση, καθώς και την αντίστοιχη κατάσταση των όντων που τη συνθέτουν, θα περιέκλειε στον ίδιο μαθηματικό τύπο τις κινήσεις των βαρύτερων και των ελαφρύτερων ατόμων. Αφού γι’ αυτήν τη νοημοσύνη τίποτα δεν θα ήταν αβέβαιο, το μέλλον, όπως ακριβώς και το παρελθόν, θα φάνταζε στα μάτια της ως παρόν".
Στη στερεότυπη επιθυμία επιστροφής στην προτεραία κατάσταση, σε αυτήν τη δεύτερη άρνηση ανάγνωσης - δράσης στην κατάσταση πραγμάτων από την οποία φαίνεται να ελκύονται οι περισσότεροι δημοσιολογούντες ελλοχεύει ένας άλλος δαίμονας, του Μάξουελ, που πριν από περίπου εκατόν πενήντα χρόνια θεωρούσε πως είναι ο δαίμονας της αντιστρεψιμότητας" ένα μυαλό "ικανό να επιλέγει τα κατάλληλα μόρια για να επιστρέψει τη θερμοδυναμική ενός ρευστού στην προτεραία θέση παρά τη χωρίς διάταξη και τυχαία ανάδευση των ρευστών". Μια νοημοσύνη δημοσιογραφική, που νομίζει πως μπορεί να διαχωρίζει εύκολα το θερμό από το ψυχρό, το φως από το σκότος, τη μέρα από τη νύχτα. Εξορίζοντας από την Αριστερά την ποίηση, το ηθικό πλεονέκτημα της ανατολής και του ηλιοβασιλέματος, της διαφορετικής ανάγνωσης, της συμπερίληψης και της ανοχής.
Σε ένα κρεσέντο ξεπερασμένης αιτιοκρατικής αντίληψης της Ιστορίας και της εξέλιξης αναζητούνται τα λάθη και ψευδοπροβλέπονται οι παγίδες. Γεμίζουν οι τηλεοράσεις με σκιές, εκτοξεύονται απειλές, διασταυρώνονται ατάκες. Ο ρατσισμός, οι γυναικοκτονίες και η ασυδοσία του πελατειακού συστήματος αναβιώνουν χωρίς να ενοχλείται κανείς και καμιά. Αφού διαιρέθηκαν οι φασίστες, δεν φαίνονται διπλοί.
Η πολυπλοκότητα είναι αμείλικτη σε αντίρροπες εξελίξεις και απρόβλεπτες ανατροπές, σαν την κλιματική αλλαγή και τα μποτιλιαρίσματα. Οι κυνικοί πειραματισμοί της λεγόμενης τρόικας, οι εκβιασμοί και οι απειλές του 2015 συνδέθηκαν με την αγανάκτηση και την επιλογή της αριστερής και πατριωτικής ανατροπής. Η πολιτική σταθερότητα, η κοινωνική ηρεμία και η μνημονιακή έξοδος που πέτυχε η Αριστερά φαίνεται να συνδέονται με συντηρητικά πολιτικά ανακλαστικά.
Ωστόσο, η γνώση των θέσεων, των δυνάμεων και της κινητικότητας δεν επαρκούν για την περιγραφή της εξέλιξης και δεν χωρούν σε ενιαίο συναρτησιακό τύπο. Η ζωή δεν χωράει σε σενάρια συνωμοσίας ούτε σε αφηγήσεις προσωπικών επιβεβαιώσεων. Θέλει να βγει από τον λαβύρινθο των δεδομένων και από τις εύκολες διαδρομές των δαιμόνων. Να ανασάνει. Το νήμα είναι δυσεύρετο. Είναι το νήμα που ταυτίζει την πραγματικότητα με την ανατροπή της.
* Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
