Του Νίκου Σαραντάκου
Οι ευρωπαϊκές εκλογές της προηγούμενης εβδομάδας δεν ανέδειξαν μόνο τους 21 Έλληνες βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αλλά έβαλαν επίσης ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στις πολιτικές εξελίξεις -αυτά όμως τα ξέρετε από άλλες στήλες της Αυγής· εμείς εδώ λεξιλογούμε, ως γνωστόν, κι έτσι σήμερα θα λεξιλογήσουμε· και θα μιλήσουμε, δυστυχώς αλλά ανθρώπινα, για την ήττα, αφού στις εκλογές της περασμένης Κυριακής ο ΣΥΡΙΖΑ γνώρισε ήττα· μάλιστα, όπως έγραψε ο Νίκος Ξυδάκης, «πρώτη φορά από το 2009, ο ΣΥΡΙΖΑ δοκιμάζει τη γεύση της εκλογικής ήττας».
Η ήττα είναι λέξη αρχαία· το ουσιαστικό, με δασεία τότε, ήττα και ήσσα (π.χ. στον Θουκυδίδη), καταγράφεται από την κλασική εποχή, όπως και το ρήμα, ηττώμαι, με τον παράλληλο τύπο ησσώμαι, είναι παλιότερο. Ανάγονται όλα αυτά στο επίθετο ήσσων/ήττων (μικρότερος, λιγότερος), όπου οι τύποι με -ττ- είναι οι αττικοί τύποι.
Σύμφωνα με το λογοπαίγνιο, η ήττα γράφεται με ήτα· όμως το όνομα του γράμματος Η δεν έχει καμιά ετυμολογική σχέση με την ήττα, αφού είναι λέξη σημιτικής αρχής (heth).
Στο δίπολο ήττα-νίκη, η ήττα είναι λέξη σαφώς λογιότερη, και ακόμα περισσότερο το αντίστοιχο ρήμα, το ηττώμαι, γι’ αυτό και έχει πλαστεί και το λαϊκότερο ρήμα «νικιέμαι», που επίσης χρησιμοποιείται, ενώ σε ελαφρώς πιο ανεπίσημο ύφος χρησιμοποιούμε εξίσου ή και περισσότερο το δίπολο «χάνω - κερδίζω».
Πάντως, εξαιτίας της αθλητικής, και ιδίως της ποδοσφαιρικής ορολογίας, η ήττα και ο ηττημένος έχουν μπει και στην καθομιλουμένη (ο νικημένος δεν χρησιμοποιείται για αθλητικές αναμετρήσεις) ακόμα και στη νεανική αργκό, στην έκφραση «έφαγα ήττα» που σημαίνει την απροσδόκητη απογοήτευση, το ξενέρωμα.
Να θυμηθούμε και την παροιμιώδη φράση «Ουαί τοις ηττημένοις», που αποδίδει το λατινικό vae victis, φράση που την είπε ο Βρέννος όταν οι Ρωμαίοι διαμαρτυρήθηκαν για το ζύγισμα του χρυσού κατά τον υπολογισμό των λύτρων που έπρεπε να πληρώσουν στο νικητή Γαλάτη αρχηγό.
Συχνός στην αθλητική ορολογία είναι και ο αήττητος, που σημαίνει τον παίκτη ή την ομάδα που δεν έχει (ακόμα) ηττηθεί. Στο φετινό ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα, ο ΠΑΟΚ αναδείχτηκε πρωταθλητής αήττητος -ωστόσο, η λέξη σημαίνει επίσης και τον ακαταμάχητο, αυτόν που είναι αδύνατον να ηττηθεί. Φυσικά, αυτά δεν συμπίπτουν: ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν αήττητος σε εκλογές από το 2014 και μετά αλλά, όπως φάνηκε την περασμένη Κυριακή, ανίκητος δεν ήταν.
Έχασε λοιπόν τις εκλογές ο ΣΥΡΙΖΑ, οπότε ας πούμε δυο λόγια για την ετυμολογία αυτού του πολύ σημαντικού ρήματος. Το ρήμα «χάνω» δεν είναι αρχαίο αλλά μεσαιωνικό και, από μια άποψη, είναι... παιδί του χάους. Δηλαδή από το χάος και από το παράγωγο ρήμα «χαώ» (ρίχνω στο χάος, καταστρέφω), και ειδικότερα από τον αόριστο «εχάωσα», που έγινε εχάσα, έχασα, πλάστηκε καινούργιος ενεστώτας, χάνω (Κάτι ανάλογο έγινε και με το πιέζω, που από τον αόριστο επίεσα, επίασα, φτιάχτηκε το πιάνω).
Λένε πως η νίκη έχει πολλούς πατεράδες ενώ η ήττα είναι ορφανή, με την έννοια πως κανείς δεν σπεύδει να την αναδεχθεί. Πάντως η ήττα μπορεί να συνοδεύεται από πολλά επίθετα. Μια ήττα μπορεί να είναι μεγάλη, συντριπτική, ξεκάθαρη, αδιαφιλονίκητη. Μπορεί να είναι πικρή ή οδυνηρή, βαριά ή ταπεινωτική -ή και κατά κράτος.
Αντίθετα, μπορεί να είναι και τιμητική, αξιοπρεπής ή και χωρίς σημασία.
Γλυκιά ήττα υπάρχει στο ποδόσφαιρο και σε άλλα αθλήματα, όταν η ηττημένη ομάδα εξασφαλίζει την πρόκριση, επειδή είχε νικήσει με μεγαλύτερο σκορ στον πρώτο αγώνα ή όταν κερδίζει την πρώτη θέση έτσι κι αλλιώς.
Η μεταπολεμική αριστερά βίωσε οδυνηρή την ήττα, μια λέξη που εμφανίζεται να πρωταγωνιστεί στους ποιητές της γενιάς εκείνης, που άλλωστε θεωρήθηκαν εκπρόσωποι της «ποίησης της ήττας». Ο Αναγνωστάκης διατρανώνει «Όμως εγώ / Δεν παραδέχτηκα την ήττα», ενώ ο Ρίτσος θέλει «τις ήττες ν’ ανεμίζουμε φλάμπουρα νίκης φωτεινά».
Η πρόσφατη ήττα του ΣΥΡΙΖΑ ήταν ίσως αναμενόμενη ύστερα από τέσσερα πολύ δύσκολα χρόνια, αλλά πολλοί την περίμεναν με μικρότερη διαφορά. Πάντως, δεν ήταν «στρατηγική» κατά την ορολογία που επιχείρησε να καθιερώσει ο Ευάγγελος Βενιζέλος, αφού ο ΣΥΡΙΖΑ εξακολουθεί να αποτελεί τον έναν από τους δύο πόλους της πολιτικής αντιπαράθεσης, ενώ οι άλλες δυνάμεις βρίσκονται πολύ μακριά. Μένει να αντληθούν τα κατάλληλα συμπεράσματα ώστε η χτεσινή ήττα ν’ αποτελέσει χρήσιμο μάθημα -και σε μελλοντικό άρθρο να λεξιλογήσουμε για τη νίκη.
