ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΧΠΕΚΙΔΗ*
Χαρακτηρίζουν συνήθως τον Αριστοτέλη ολιγαρχικό, επειδή κατατάσσει τη δημοκρατία στις πολιτείες (πολιτεύματα) που είναι «ημαρτημέναι και παρεκβάσεις των ορθών πολιτειών», ενώ το πολίτευμα που εμείς σήμερα αποκαλούμε δημοκρατία το ονομάζει «πολιτεία». Κάνω αυτή τη μεταφορά της έννοιας «πολιτεία» στο πολίτευμα που σήμερα ονομάζουμε δημοκρατία, διότι αυτή, η σύγχρονη δημοκρατία, στην καθαρή της μορφή, δεν διαφέρει μορφολογικά και λειτουργικά από την «πολιτεία» του Αριστοτέλη.
Λέει λοιπόν στα «Πολιτικά» του ο φιλόσοφος: «Είναι, λοιπόν, φανερό πως όσα πολιτεύματα αποσκοπούν στο κοινό συμφέρον, αυτά είναι ορθά, σύμφωνα με το γενικό δίκαιο, ενώ όσα αποβλέπουν μόνο στο ιδιαίτερο συμφέρον των αρχόντων είναι όλα εσφαλμένα και παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων∙ διότι είναι αυταρχικά, ενώ η πόλη (κράτος) είναι κοινωνία των ελεύθερων ανθρώπων».
Στα «ορθά» πολιτεύματα ο Αριστοτέλης εντάσσει όσα «το κοινή συμφέρον σκοπούσιν», δηλαδή, με άλλα λόγια, το είδος και η ποιότητα του πολιτεύματος καθορίζεται από τη σχέση του φορέα εξουσίας με το κοινό συμφέρον. Σήμερα γενικά πιστεύεται ότι η δημοκρατία αποσκοπεί στο κοινό συμφέρον. Αν, τώρα, προβάλει κάποιος το αντεπιχείρημα ότι η δημοκρατία «μεροληπτεί» υπέρ των φτωχών, που είναι πάντα η πλειοψηφία (κατά τον Αριστοτέλη), τούτο δεν σημαίνει παρά ότι αυτή η μεροληψία επιχειρεί να μετριάσει την εκ της ανθρωπίνης φύσεως υπεροχή των ισχυρών-πλουσίων, αποκαθιστώντας -μερικώς- μια φυσική αδικία (με την οποία ο κ. Κυριάκος Μητσοτάκης θέλει να δικαιολογήσει -και να υποστηρίξει- την κοινωνική αδικία).
Με τους πολλούς ή με τους λίγους;
Στις «παρεκβάσεις» των ορθών πολιτειών ο Αριστοτέλης κατατάσσει όσες «το σφέτερον μόνον των αρχόντων συμφέρον σκοπούσιν». Δεν θα μπορούσε κανείς λογικά να υποστηρίξει πως μια (γνήσια) δημοκρατική πολιτεία υπηρετεί μόνο το συμφέρον των αρχόντων. Πολύ περισσότερο θα ήταν παράλογο να ισχυριστεί ότι η δημοκρατία είναι «δεσποτικό» (αυταρχικό) πολίτευμα και ότι δεν αποτελεί «κοινωνίαν των ελευθέρων».
Γιατί, λοιπόν, ο φιλόσοφός μας κατατάσσει τη «δημοκρατία» στις «ημαρτημένες» πολιτείες που αποτελούν παρεκβάσεις των ορθών πολιτειών; Στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής του η δημοκρατική παράταξη ήταν σαφώς διαχωρισμένη από την ολιγαρχική, και όταν οι δημοκρατικοί είχαν το πάνω χέρι στην Εκκλησία του δήμου, προστάτευαν και υπηρετούσαν τα δικαιώματα και τα συμφέροντα του «δήμου», δηλαδή του «λαουτζίκου», κόντρα στη «φυσική υπεροχή», όπως την εκθέσαμε, και στην απληστία της ολιγαρχίας, η οποία, σύμφωνα με άλλη ρήση αρχαίου, του αρχηγού των δημοκρατικών στις Συρακούσες Αθηναγόρα (Θουκυδίδης, Ιστοριών Ζ,39,2): «τους κινδύνους τους μοιράζει στους πολλούς, ενώ στα οφέλη δεν πλεονεκτεί μόνο, αλλά τα αρπάζει όλα και τα κρατάει για τον εαυτό της».
Κριτήριο, συνεπώς, για την αξιολογική αποτίμηση ενός πολιτεύματος αποτελεί το ποια (τίνος ή τίνων) συμφέροντα υπηρετεί: του ενός, των ολίγων ή των πολλών; Η δημοκρατία καταξιώνεται ως πολίτευμα, όταν η πλειοψηφία, που ασκεί την εξουσία, πολιτεύεται βάσει των νόμων, υπέρ του κοινού συμφέροντος. Η έννοια, ωστόσο, του κοινού συμφέροντος αμφισβητείται: υπάρχει κοινό συμφέρον, των ευπόρων και των απόρων, των πλουσίων και των φτωχών; Για τον Αριστοτέλη η λύση βρίσκεται στο «μέσον». Με αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αριστοτέλης τη δημοκρατία, όπως την εννοούμε σήμερα και η οποία δεν διαφέρει από την «πολιτεία» του, τη θεωρεί ως το ιδανικότερο πολίτευμα. Αντίθετα, τα μοναρχικά και τα ολιγαρχικά πολιτεύματα είναι εγωιστικά, σε αντίθεση με τη δημοκρατία, που έχει ως μόνιμο και σταθερό σημείο αναφοράς το «εμείς».
Είναι αυτονόητο ότι η σύγχρονη δημοκρατία έχει ανάγκη επαναπροσδιορισμού ως προς τις λειτουργίες και την επάρκειά της για τις σημερινές αυξημένες ανάγκες και απαιτήσεις των πολιτών, και ότι έχουμε χρέος να τη διαφυλάξουμε και να την εμπλουτίσουμε, επεκτείνοντας και εμβαθύνοντάς την, με άλλα λόγια εκσυγχρονίζοντάς την κατά τις απαιτήσεις των καιρών. Φυσικά, αναφερόμαστε πάντα στη δημοκρατία τόσο ως διαδικασία όσο και ως λειτουργία.
Βασικά στοιχεία της δημοκρατίας
Η δημοκρατία δεν είναι στατική, αλλά είναι δυναμική έννοια: είναι, όπως λένε, σαν το ποδήλατο, που πρέπει διαρκώς να κινείται προς τα εμπρός, εφόσον οι ανάγκες της κοινωνίας, τις οποίες είναι προορισμένη να ικανοποιεί, δεν σταματούν ποτέ, ώστε να μπορεί και η δημοκρατία να «ξαποστάσει». Αντίθετα, όσο περισσότερες ανάγκες των ανθρώπων ικανοποιεί τόσο πιο πολλές νέες ανάγκες προκύπτουν, και όσο πιο γρήγορα ανταποκρίνεται η δημοκρατία στις απαιτήσεις των πολιτών, τόσο ταχύτερα αναφύονται νέα αιτήματα, που πρέπει να εκπληρωθούν. Επομένως, η δημοκρατία, όπως και η ομοούσια σύντροφός της η ελευθερία, δεν είναι και δεν πρέπει ποτέ να θεωρείται δεδομένη και εξασφαλισμένη, γιατί είναι πολλοί αυτοί που έχουν λόγους και συμφέρον να την υπονομεύουν και να την ακυρώνουν στην πράξη, ακόμη και όταν φανερά μιλούν στο όνομά της.
Έπειτα, η δημοκρατία, εξ ορισμού, όπως και κάθε άλλο πολίτευμα, δεν μπορεί να ικανοποιήσει τους πάντες: είναι για τους πιο αδύναμους, τους μη προνομιούχους, που είναι πάντα οι περισσότεροι. Μοιραία, λοιπόν, «αδικεί» τους δυνατούς, τους ευνοημένους της φύσης, τους πλουτούντες, που είναι εκ φύσεως λιγότεροι. Είναι δηλαδή η δημοκρατία, σύμφωνα με την αριστοτελική εκτίμηση, ποσοτική έννοια, όχι ποιοτική. Σε τελευταία ανάλυση, είναι ζήτημα αξιολόγησης και προτεραιοτήτων.
Ακόμη μια βασική επισήμανση: αν συστέλλουμε διαρκώς τα όρια της δημοκρατίας, φτάνουμε στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, που καταλήγει «ανεπαισθήτως» στον οικονομικό φιλελευθερισμό, στο πολίτευμα δηλαδή που οδηγεί κατευθείαν στον καπιταλισμό, ο οποίος ευνοεί τα συμφέροντα των ολίγων. Αν, από την άλλη, βαθαίνουμε διαρκώς τη δημοκρατία και διαστέλλουμε τα όριά της, θα φτάσουμε σε μορφές άμεσης δημοκρατίας, που κατοχυρώνουν τα συμφέροντα των πολλών.
Πέραν όλων αυτών, υπάρχει πάντα και ο κίνδυνος από την κατάχρηση της ελευθερίας και των δικαιωμάτων -τα οποία διασφαλίζει η δημοκρατία- που οδηγεί στον εκτραχηλισμό και τον εκφυλισμό της, με συνέπεια να αναδεικνύεται συνήθως ένας «δυναμικός» ηγέτης, ο οποίος, εκμεταλλευόμενος την ευκαιρία, ιδιοποιείται την εξουσία για να εξελιχθεί τελικά σε τύραννο. Η πρόληψη ενός τέτοιου κινδύνου εξαρτάται από τη διαρκή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και την άγρυπνη παρακολούθηση της λειτουργίας των θεσμών.
Η δημοκρατία συνιστά ένα διαρκές διακύβευμα. Συνήθως κινδυνεύει πιο πολύ από εσωτερικά αίτια παρά από εξωτερικούς εχθρούς. Η υπονόμευση και τελικά η απαξίωση των θεσμών μπορεί να προέλθει και από τους ίδιους τους λειτουργούς τους. Και ναι μεν η δημοκρατία πρέπει να εξαντλεί την ανεκτικότητα και την επιείκεια, αλλά σίγουρα όχι μέχρι την αυτοκατάργησή της. Λοιπόν, τον τελευταίο λόγο θα τον έχει και πάλι, σύμφωνα και με το Σύνταγμα και τους Νόμους, ο λαός.
Τέλος, είναι απαραίτητο να επισημάνουμε την ηθική διάσταση της δημοκρατίας, παρότι θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητη. Δυστυχώς δεν είναι σπάνιο να διαβάζουμε και να ακούμε ότι «η πολιτική δεν έχει σχέση με την ηθική» (!). Με όποια έννοια και αν εννοούν την «ηθική», αλλά κυρίως με την κοινωνική της σημασία, θα λέγαμε -παραφράζοντας σχετική ρήση για την επιστήμη- ότι «παν πολίτευμα χωριζόμενον ηθικής, πανουργία, ου πολιτεία φαίνεται».
Δεν ξέρω αν η ηθική είναι ο καλύτερος δρόμος για τη δημοκρατία, αλλά δεν μπορώ να φανταστώ μια δημοκρατία δίχως ηθική.
* Κλασικός φιλόλογος - συγγραφέας
