Του Συμεών Λαμάι
Λίγα μόλις χρόνια μετά από εκείνες τις διθυραμβικές συζητήσεις περί του τέλους της ιστορίας, των κοινωνικών τάξεων και της εργασίας που είχαν ως αφετηρία της ανάλυσής τους την τεχνολογική «επανάσταση», την αυτοματοποίηση της παραγωγής και την κατάρρευση των οικονομικών και πολιτικών εναλλακτικών, συντελούνται, σε παγκόσμιο επίπεδο, κρίσιμες πολιτικές αναδιατάξεις τόσο για το παρόν όσο και για το μέλλον.
Σχεδόν μια τριακονταετία μετά από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, όχι μόνο υπάρχει αντιπαράθεση ιδεών, συμφερόντων και πολιτικών προγραμμάτων αλλά είναι φανερός ο κίνδυνος επιστροφής, με μια "μετανεωτερική" πινελιά, στη χειρότερη περίοδο που γνώρισε η ανθρωπότητα, γεγονός το οποίο αποτυπώνεται στις συζητήσεις περί μιας μαύρης (φασιστικής / ακροδεξιάς) διεθνούς.
Η υποχώρηση του κοινωνικού κράτους και κατά συνέπεια η υποχώρηση της οργανωμένης αλληλεγγύης, δημιούργησαν μια ρευστή κατάσταση που αφήνει τον άνθρωπο ως άτομο «γυμνό» και μετέωρο μπροστά στον πιο παλιό φόβο, τον φόβο της αγωνιώδους επιβίωσης. Την ίδια στιγμή μάλιστα που η ανάπτυξη της τεχνολογίας, ή καλύτερα η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, παρουσιάζει μια δέσμη δυνατοτήτων ούτως ώστε ο άνθρωπος να προσεγγίσει τη χειραφέτησή του από την αναγκαιότητα του μεταβολισμού με τη φύση, από την αναγκαιότητα δηλαδή της εργασίας.
Η μείωση του εργάσιμου χρόνου θα μπορούσε, για παράδειγμα να γείρει την πλάστιγγα υπέρ του αξιοπρεπούς βίου με ελεύθερο χρόνο για δημιουργία, ευημερία και, γιατί όχι, «ευτυχία». Τούτο όμως δεν βρίσκεται στον ορίζονται των σύγχρονων κοινωνιών όπου τη θέση της βεβαιότητας έχει πάρει η αβεβαιότητα, ο φόβος και η ανασφάλεια για το αύριο. Σε τελική ανάλυση, η πεισματική πραγματικότητα διαμορφώνεται, όχι με κανονιστικές, δεοντολογικές και αξιακές αναφορές αλλά βάσει συσχετισμού δυνάμεων και κοινωνικών συγκρούσεων.
Αποτέλεσμα κοινωνικών συγκρούσεων, λόγου χάρη, είναι το περίφημο έλλειμμα δημοκρατίας στους κόλπους της μεγαλύτερης πολιτικής και οικονομικής συμμαχίας που γνώρισε ποτέ η μέχρι τώρα Ιστορία, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένα έλλειμμα το οποίο έχει διαστρεβλώσει την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας καθώς η εκτελεστική εξουσία των Βρυξελλών, ή το διευθυντήριο, ουδόλως ελέγχεται και σε μεγάλο βαθμό δεν αποτυπώνει τη λαϊκή βούληση. Το πολιτικό κενό αυτού του ελλείμματος αξιοποίησαν για την εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων διάφορες ομάδες πίεσης και εκπρόσωποι του μεγάλου κεφαλαίου. Στα χρόνια της κρίσης, πάνω ακριβώς σε αυτό το κενό προσπαθεί να εγκαταστήσει τις βάσεις του και το μαύρο μέτωπο των ακροδεξιών μορφωμάτων.
Αποτέλεσμα κοινωνικών συγκρούσεων είναι βέβαια και ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών: οι πολλοί να ζουν με πολύ λίγα και οι λίγοι να ζουν με πάρα πολλά. Αυτό που εξέλειψε στις αρχές του ’90 δεν ήταν μόνο η ύπαρξη μια εναλλακτικής κοινωνικής μορφής αλλά και ο τρόπος που συγκροτούνται οι εργαζόμενοι σε πολιτικό υποκείμενο στις νέες συνθήκες. Τα παραδοσιακά συνδικάτα δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις ραγδαίες μεταβολές στις συνθήκες εργασίας που ήρθαν μαζί με τη διεθνοποίηση του κεφαλαίου. Και ενώ το τελευταίο έσπασε τα κρατικά δεσμά των συνόρων, ο κόσμος της εργασίας παρέμεινε εγκλωβισμένος σε γεωγραφικούς προσδιορισμούς γνωρίζοντας τη μια ήττα μετά την άλλη. Στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης η απάντηση μέσω ενός αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος δεν ήταν αρκούντως ικανοποιητική. Ένα πρόταγμα για μια άλλη παγκοσμιοποίηση προς όφελος της κοινωνικής πλειοψηφίας ίσως αποτελέσει καλύτερη επιλογή. Γεγονός που μεταξύ άλλων, βέβαια, έχει ως προϋπόθεση τη διεθνοποίηση των συνδικάτων, ήτοι της ταξικής πάλης.
Η απώλεια της πίστης στη συλλογική δράση οδήγησε στον ατομικισμό, στον αχαλίνωτο ανταγωνισμό και έφερε στο προσκήνιο την έννοια της αποπολιτικοποίησης. Ένα φαινόμενο που θα όριζε κανείς ως παθητική στάση μέσα στην οποία το υποκείμενο κάνει χρήση της όρασης ενός τρίτου για να ερμηνεύσει την κοινωνία που ζει και θα ήθελε να ζει. Το υποκείμενο αυτού του ετεροπροσδιορισμού το συναντάμε συχνά στην έννοια του ειδικού, του τεχνοκράτη και άλλες φορές στη μορφή του «ηγέτη». Η σχέση αυτή «πληγώθηκε» κατά καιρούς από διάφορες μορφές συλλογικής δράσης οι οποίες εγκαλούσαν τα υποκείμενα αυτά καθαυτά να έχουν ενεργό συμμετοχή στις επικείμενες αλλαγές. Σε αυτό το πλαίσιο, αν επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι είναι πολιτική», η απάντησή μας, συνειδητά ή μη, θα αντικατοπτρίζει τον τρόπο που βλέπουμε την κοινωνία στην οποία ζούμε και κυρίως την κοινωνία που θέλουμε να ζούμε. Συνεπώς, όταν δεν βλέπουμε τον εαυτό μας στην πολιτική, δεν βλέπουμε τον εαυτό μας στην κοινωνία και τελικά η παθητικότητα μας οδηγεί στην ασφυξία και κατ’ επέκταση στο μίσος και τον φθόνο για την ίδια την κοινωνία.
Δεν είναι λίγοι, άλλωστε, εκείνοι που υποστηρίζουν την άποψη ότι, στην εποχή που διανύουμε, ή «πίστη» στην προόδο αποτελεί μακρινό παρελθόν. Αποτελεί κοινή σχεδόν διαπίστωση ότι η γενιά που ενηλικιώθηκε στην κρίση είναι η πρώτη που διάγει βίο χειρότερο από εκείνον της προηγούμενης και ότι οι προοπτικές τής επόμενης δεν είναι οι καλύτερες. Μια «κοινή αίσθηση», η οποία δεν οφείλεται ούτε σε κάποιο φυσικό φαινόμενο ούτε σε κάποια προκαθορισμένη μοίρα. Αντιθέτως, είναι αποτέλεσμα της οργανωμένης κοινωνίας, ή ακριβέστερα ενός συγκεκριμένου τρόπου οργάνωσής της, που, ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, έχει να επιδείξει μια σειρά ανοδικών τάσεων, όπως: αύξηση της φτώχειας, αύξηση των ανισοτήτων, αύξηση της ανεργίας, αύξηση των διακρίσεων, αύξηση της ανασφάλειας, αύξηση της αβεβαιότητας. Και δεν είναι μόνο αυτά.
Η ραγδαία αύξηση των ακροδεξιών μορφωμάτων αλλάζει τους όρους του παιχνιδιού καθιστώντας το πλαίσιο ολοένα και πιο ρευστό. Το «κοινωνικό συμβόλαιο» που προάγουν τα εν λόγω μορφώματα, από το «Πρώτα η Αμερική» μέχρι τις χώρες του Βίσενγκραντ, από τον Μπολσονάρου μέχρι τον Σαλβίνι, είναι αντι-κοινωνικό, καθώς βασίζονται στη βούληση του (οικονομικά) ισχυρού και στο μίσος για τον «άλλον». Και δεν αποτελούν «συμβόλαιο» λόγω ακριβώς της ρευστότητας που δημιουργούν ως προς το ποιος είναι ο «άλλος» και ως εκ τούτου ως προς το ποιος είναι ο «εχθρός».
Απέναντι σε αυτόν τον σκοταδισμό οπισθοδρόμησης, που επιθυμεί διακαώς κοινωνίες κλειστές σαν φρούρια απαραβίαστα, είναι επιτακτική η ανάγκη ενός μετώπου που θα πείθει με αυτό που θέλει και όχι με αυτό στο οποίο εναντιώνεται. Η νίκη των προοδευτικών δυνάμεων, στις ισπανικές εκλογές της περασμένης Κυριακής, για παράδειγμα, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτή τη μεθοδολογία. Η Αριστερά απάντησε σε συγκεκριμένα κοινωνικά ζητήματα και χάρη στη στροφή των Σοσιαλδημοκρατών προς την Αριστερά καταγράφηκε η πρώτη εκλογική νίκη έπειτα από μια τουλάχιστον δεκαετία.
Με αυτή την έννοια, ο εκλογικός αγώνας πρέπει να ιδωθεί ως έκφανση εκείνου του χώρου όπου με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά λαμβάνουν χώρα οι κοινωνικές συγκρούσεις. Σε σημαντικό βαθμό η ισπανική Αριστερά κατάφερε αυτόν τον στόχο, γεγονός το οποίο αποτυπώνεται στην αύξηση της συμμετοχής στις εκλογές και στην κινητοποίηση των πολιτών. Για να μην είναι εφήμερες και συγκυριακές αυτές οι νίκες, τα κόμματα της Αριστεράς, ως συλλογικά πολιτικά υποκείμενα, πρέπει να μεριμνήσουν για τη δημιουργία εναλλακτικών προτάσεων και όχι να περιορίζονται αποκλειστικά στην εναλλακτική διαχείριση ενός συστήματος που γεννά αβεβαιότητα, ανεργία, φτώχεια και πολέμους.
Υπ’ αυτό το πρίσμα οφείλουμε να προσεγγίσουμε την προοδευτική συμμαχία σε Ελλάδα και Ευρώπη και να εργαστούμε για την πρόοδό της, διότι η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε σταυροδρόμι με το μέλλον της να μοιάζει ολοένα πιο δυσοίωνο. Χρέος μας είναι να δημιουργήσουμε την εναλλακτική και με αυτή την έννοια η προοδευτική πολιτική συμμαχία, εντός και εκτός χώρας, πρέπει να αποτελέσει μόνο την αρχή. Η άμεση συνέχεια οφείλει να είναι η κοινωνική προοδευτική συμμαχία. Χρειαζόμαστε μια προοδευτική συμμαχία από την κορυφή ώς τα νύχια. Προοδευτικές συμμαχίες δηλαδή σε όλες τις δομές και τις εκφάνσεις της πραγματικότητας, που θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και οράματος στο ότι τα πράγματα όχι μόνο μπορούν να αλλάξουν, αλλά μπορούν να αλλάξουν προς το καλύτερο με γνώμονα τα συμφέροντα των πολλών.
* Ο Συμεών Λαμάι είναι πολιτικός επιστήμονας, μέλος Κ.Σ. της Νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ
