Του Γιάννη Ανδρουλιδάκη*
Ανάμεσα σε όλα τα μεγάλα γεγονότα του 20ού αιώνα, αυτού του ιδιότυπου ιστορικού επιταχυντή, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος αποτελεί αναμφίβολα το πιο πολύπλοκο και το πιο παραγνωρισμένο. Συνοδευμένος από τον εξαιρετικά επιφανειακό μύθο ότι αποτέλεσε το «πρελούδιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου» και πολύ συχνά ιδωμένος μέσα από τα σχήματα που αυτός ο τελευταίος δημιούργησε, υπήρξε στην πραγματικότητα το θέατρο στο οποίο αναμετρήθηκαν όλες οι ιδεολογίες και οι προτάσεις κοινωνικής οργάνωσης που γέννησε ο νεωτερικός κόσμος: ο ρεπουμπλικανισμός, ο μοναρχισμός, ο κρατικός σοσιαλισμός, ο εθνικισμός (τόσο ο ισπανικός όσο και ο περιφερειακός), η σοσιαλδημοκρατία, ο φασισμός, η παραδοσιοκρατικός αυτοκρατορικός χριστιανισμός και βέβαια ο αναρχισμός, που υπήρξε το μαζικότερο ρεύμα της Ισπανίας, καθώς εκεί γνώρισε μια μαζικότητα που δεν επαναλήφθηκε πουθενά άλλου και ποτέ ξανά στην ιστορία.
Η τελική πολιτικο-στρατιωτική επικράτηση μιας παράταξης αμαλγάματος αντιδραστικών αντιλήψεων υπό τον δικτάτορα Φράνκο (ένα είδος φασισμού που υιοθετεί τα εθνικο-συντεχνιακά χαρακτηριστικά κοινωνικής οργάνωσης που συναντάμε και στην Ιταλία, αλλά χωρίς φουτουριστική διάσταση, σταθερά προσανατολισμένο στην ρωμαιοκαθολική εκκλησία και την παράδοση), προσανατόλισε συχνά την ιστορική έρευνα σε μια αγιογραφική καταγραφή της λαϊκής αντίστασης στο φασισμό, η οποία σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετα ταυτίζεται με την αντιναζιστική και αντιφασιστική αντίσταση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δύο ωστόσο πολύ σημαντικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούν αποφασιστικά τις δύο περιόδους. Το πρώτο είναι ότι, σε αντίθεση με την περίοδο 1939-1945, όταν κομμουνιστές και καπιταλιστές θα συμμαχήσουν ενάντια στον ναζισμό, στον Ισπανικό Πόλεμο σύσσωμο σχεδόν το διεθνές κεφάλαιο θα ταχθεί με το μέρος του φασισμού, είτε στο πλαίσιο μιας ευνοϊκής προς αυτόν ουδετερότητας (όπως έκαναν το βρετανικό και το γαλλικό κεφάλαιο) είτε με τη μορφή ανοικτής υποστήριξης και χρηματοδότησης (όπως, πέραν του γερμανικού και του ιταλικού, συνέβη με το αμερικανικό). Και το δεύτερο, και ίσως κυριότερο, είναι ότι στην Ισπανία της περιόδου 1936-1939, υπήρξε μια απόπειρα κοινωνικού μετασχηματισμού όχι απλά ανώτερη από οποιαδήποτε ανάλογη είδαμε στη συνέχεια, αλλά επίσης πολύ πιο προωθημένη και από αυτήν που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1917 στη Ρωσία.
Στις περιοχές που βρέθηκαν στον έλεγχο των αναρχικών και των αναρχοσυνδικαλιστών μετά την απόκρουση του στρατιωτικού πραξικοπήματος του Ιουλίου του 1936 (αρχικά το βιομηχανικό κέντρο της Καταλονίας και μέσα στις επόμενες εβδομάδες ο κάμπος της Αραγονίας), εφαρμόστηκε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αυτοδιαχείρισης, το οποίο βασίστηκε στη μαζική κολεκτιβοποίηση της βιομηχανικής και της αγροτικής παραγωγής, καθώς και των υπηρεσιών. Το πρόγραμμα αυτό μεταφέρθηκε σε μεγάλο βαθμό και στην υπόλοιπη αντιφασιστική Ισπανία, ιδιαίτερα στη Βαλένθια και το Λεβάντε, περιοχές στις οποίες οι αναρχικοί δεν κυριαρχούσαν οργανωτικά. Ακριβώς αυτή η εφαρμογή του αναρχικού προγράμματος σε περιοχές όπου οι αναρχικοί υστερούσαν οργανωτικά, αναδεικνύει τη σαρωτική πολιτική τους ηγεμονία τους πρώτους μήνες του πολέμου.
Μακριά από τη σταλινική αφήγηση, σύμφωνα με την οποία το πρόγραμμα αυτό υπέσκαπτε την στρατιωτική επιτυχία του αντιφασιστικού στρατοπέδου, η πρόσφατη ιστορική έρευνα έχει αναδείξει την εντυπωσιακή του επιτυχία. Σε οικονομικό επίπεδο, η αυτοδιαχείριση επέτρεψε την αύξηση της παραγωγής, τη συγκράτηση του χρόνου εργασίας και τη μισθολογική εξίσωση σε καιρό πολέμου, την ίδια ώρα που ένα μεγάλο μέρος της βιομηχανίας μπόρεσε με ταχύτατο ρυθμό να μετασχηματισθεί με γνώμονα τις ανάγκες του μετώπου. Σε στρατιωτικό επίπεδο, η λαϊκή και εργατική συμμετοχή που διασφάλιζε ο κοινωνικός μετασχηματισμός, η διεξαγωγή δηλαδή του λεγόμενου επαναστατικού πολέμου, πρόσφερε στο αντιφασιστικό στρατόπεδο τις σημαντικότερες επιτυχίες του. Αντίθετα η περιθρύλητη στρατιωτικοποίηση και ο μιλιταρισμός της πειθαρχίας που επέβαλαν οι σταλινικοί υπό την προστασία των σοβιετικών συμβούλων της μετά το 1937, συνοδεύτηκε από μια σειρά από τεράστιες στρατιωτικές αποτυχίες. Στην πραγματικότητα, στον Ισπανικό Εμφύλιο, οι κομμουνιστές δεν κέρδισαν ούτε μία μάχη, με εξαίρεση αυτές που έδωσαν εναντίον της επαναστατημένης εργατικής τάξης, των αναρχικών και των τροτσκιστών.
Στον αντίποδα ακριβώς αυτού του επαναστατικού μετασχηματισμού βρίσκεται η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου. Διαφημισμένη ως η επιλογή που βοήθησε το κομμουνιστικό κίνημα να εξέλθει από τον προηγούμενο άγονο σεχταρισμό του, τα λαϊκά μέτωπα υπήρξαν επίσης η ρήξη του κομμουνιστικού κινήματος με την ιδέα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Όχι μόνο γιατί ευνοούσε τη συμμαχία με την «δημοκρατική» αστική τάξη απέναντι στο φασισμό, αλλά κυρίως γιατί στόχευε στη συμμαχία της Ρωσίας με τη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία ενάντια στη Γερμανία, άρα και στον εξευμενισμό των αστικών τους τάξεων και την άρση του επαναστατικού φόβου. Για να συγκροτηθεί η συμμαχία αυτή, η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να γίνει ο εγγυητής της μη επαναστατικής σταθερότητας στην Ευρώπη. Η σταλινική τρομοκρατία εναντίον των αναρχικών και των αντιφρονούντων στην Ισπανία και η βάρβαρη διάλυση του POUM δεν είναι απλά αποτέλεσμα ενός ψυχολογικού συγκεντρωτισμού του σταλινισμού, αλλά πρωτίστως πολιτική ανάγκη στο πλαίσιο της γεωπολιτικής της συμμαχίας. Το ίδιο και οι καταστροφικές μαζικές μάχες που επέλεξαν οι σοβιετικοί σύμβουλοι των Δημοκρατικών.
Η αντίληψη αυτή θα κυριαρχήσει στο κομμουνιστικό κίνημα και μετά το 1945, οπότε και ο εργατικός ριζοσπαστισμός στη Δύση θα αποτελεί το διαπραγματευτικό όπλο για την ασφάλεια του ανατολικού μπλοκ. Το σχέδιο του επαναστατικού σοσιαλιστικού μετασχηματισμού θα θαφτεί οριστικά στην Ισπανία και ποτέ ξανά δεν θα τεθεί επί τάπητος στην Ευρώπη. Η στρατιωτική ήττα των Δημοκρατικών που θα ακολουθηθεί από μια 40ετή φασιστική δικτατορία αποτελεί την ολοκλήρωση της ισπανικής τραγωδίας. Ωστόσο, όπως ευφυώς παρατηρεί ο Γκι Ντεμπόρ, είναι τον Μάιο του 1937, όταν ξεσπά ο «εσωτερικός εμφύλιος στη Βαρκελώνη» και καταστέλλεται η εργατική αυτοδιαχείριση από το Κομμουνιστικό Κόμμα, που κλείνει η ιστορία των επαναστάσεων στην Ευρώπη, αυτή που ξεκίνησε το 1789 και δεν κατόρθωσε να τηρήσει τις υποσχέσεις της.
* Δημοσιογράφος και μεταφραστής, επιμελητής της δίτομης ανθολογίας Η Ισπανία σε μαύρο και κόκκινο, μέλος της Αναρχοσυνδικαλιστικής Πρωτοβουλίας «Ροσινάντε»
