Του Γιάννη Γούναρη*
Μπορεί κανείς να προσάψει πολλά στον Εμανουέλ Μακρόν. Όχι, όμως, έλλειψη έμπνευσης και ενθουσιασμού, όταν πρόκειται για την κατάθεση φιλόδοξων προτάσεων για το μέλλον της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Σε μια δημόσια έκκληση που δημοσιεύθηκε στις 4 Μαρτίου και απευθύνεται στους «πολίτες της Ευρώπης» ο Γάλλος Πρόεδρος δεν οραματίζεται τίποτε λιγότερο από μια νέα «ευρωπαϊκή Αναγέννηση», πράγμα που, αν μη τι άλλο, αποδεικνύει ότι δεν του λείπει ούτε η αίσθηση της θεατρικής υπερβολής.
Μεταξύ της πληθώρας προτάσεων που περιέχονται σε αυτό το κείμενο ξεχωρίζει κανείς τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ασφαλείας -στο οποίο δυνητικά θα είχε θέση και η Βρετανία μετά το Brexit- και ενός Συνεδρίου για την Ευρώπη, επιφορτισμένου με την επεξεργασία της ριζικής αναθεώρησης των ευρωπαϊκών πολιτικών θεσμών, με τη συμμετοχή λαϊκών συνελεύσεων, της κοινωνίας των πολιτών και της ακαδημαϊκής κοινότητας. Επίσης τη μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας ανταγωνισμού με στόχο την ενίσχυση των ευρωπαϊκών εταιρειών έναντι του αθέμιτου διεθνούς (διάβαζε του κινεζικού) ανταγωνισμού και τη θέσπιση ενός ευρωπαϊκού κατώτατου μισθού.
Οι προτάσεις του Μακρόν, ή τουλάχιστον κάποιες από αυτές, δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον. Ωστόσο πολύ γρήγορα συνάντησαν το τείχος της σημερινής πολιτικής πραγματικότητας στην Ευρώπη, αυτή τη φορά με τη μορφή της απάντησης της διαδόχου της Άνγκελα Μέρκελ στην ηγεσία του CDU Άνεγκρετ Κραμπ - Κάρενμπαουερ: Η λύση δεν είναι η δημιουργία νέων ευρωπαϊκών θεσμών και η εκχώρηση περισσότερης εξουσίας από τα εθνικά κράτη, χωρίς τα οποία δεν μπορεί να δομηθεί η νέα Ευρώπη, αλλά η έξυπνη σύνδεση ευρωπαϊκών και εθνικών πολιτικών. Ο ευρωπαϊκός συγκεντρωτισμός, η κοινωνικοποίηση του χρέους, ο εξευρωπαϊσμός των κοινωνικών συστημάτων και ο ευρωπαϊκός κατώτατος μισθός θα ήταν, κατά την Κραμπ-Κάρενμπαουερ, «η λάθος προσέγγιση». Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο ευρω-ενθουσιασμός του Γάλλου προέδρου είναι κάπως ετεροχρονισμένος: Η Ευρώπη έχει μπει σε μια νέα ιστορική φάση που χαρακτηρίζεται μάλλον από διαιρέσεις και κατακερματισμό.
Κατά μία ειρωνεία της Ιστορίας, ένας δυνατός συμβολισμός αυτών των ρηγμάτων ήταν η πρόσφατη διπλωματική διένεξη μεταξύ Γαλλίας και Ιταλίας που οδήγησε -για πρώτη φορά μετά το 1940- στην ανάκληση του Γάλλου πρεσβευτή από τη Ρώμη. Αφορμή ήταν μια συνάντηση του αντιπροέδρου της ιταλικής κυβέρνησης και επικεφαλής του Κινήματος Πέντε Αστέρων Λουίτζι Ντι Μάιο με εκπροσώπους των "Κίτρινων Γιλέκων" σε γαλλικό έδαφος. Το περιστατικό ήταν για το Παρίσι η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι, καθώς είχε προηγηθεί μια σειρά από λεκτικές επιθέσεις από την ιταλική πλευρά -ιδίως από τον έτερο αντιπρόεδρο της ιταλικής κυβέρνησης και υπουργό Εσωτερικών Ματέο Σαλβίνι. Εν τω μεταξύ, βέβαια, η ένταση μεταξύ των δύο ιδρυτικών μελών της Ε.Ε. έχει εκτονωθεί, με τον ίδιο τον Μακρόν να χαρακτηρίζει την όλη υπόθεση «παρεξήγηση χωρίς μεγάλη σημασία» και να εστιάζει στην ανάγκη να ξεπεραστούν οι εθνικισμοί και να επικεντρωθούν οι δύο χώρες στα κοινά τους συμφέροντα εντός της Ευρώπης. Από την άλλη πλευρά, εάν επρόκειτο απλώς για μια παρεξήγηση μεταξύ φίλων, δεν δικαιολογείται μια τόσο δραματική αντίδραση, όπως η -έστω προσωρινή- ανάκληση ενός πρέσβη.
Μία εξήγηση είναι ότι τόσο ο Μακρόν όσο και οι ηγέτες του ιταλικού κυβερνητικού συνασπισμού -ιδίως ο Σαλβίνι- διαβλέπουν μια ευκαιρία να εδραιωθούν ως ηγετικές φυσιογνωμίες δύο διακριτών πόλων που ερίζουν για τη μελλοντική φυσιογνωμία της Ευρώπης. Ο Μακρόν αυτοπροβάλλεται ως ο κατεξοχήν ευρωπαϊστής πολιτικός, υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ιδέας και πολέμιος του λαϊκισμού, τον οποίο ενσαρκώνει άψογα ο αντίθετος πόλος, ο Σαλβίνι. Η επιδίωξη αυτή του Γάλλου Προέδρου δεν είναι άσχετη με τη δραματική πτώση της δημοτικότητάς του στο εσωτερικό της Γαλλίας και με την πολιτική φθορά που έχει υποστεί λόγω της εξέγερσης των "Κίτρινων Γιλέκων".
Από τη δική του πλευρά ο ηγέτης της Λέγκας έχει βρει στο πρόσωπο του Μακρόν τον τέλειο στόχο, εναντίον του οποίου μπορεί να εκτοξεύει την βιτριολική κριτική του για όσα ο ίδιος θεωρεί ότι πάνε στραβά με την Ευρώπη -από την οικονομική και δημοσιονομική πολιτική έως το ζήτημα της μετανάστευσης και της ενσωμάτωσης των μουσουλμανικών κοινοτήτων στις ευρωπαϊκές κοινωνίες- την ίδια ώρα που επιχειρεί να καλλιεργήσει ένα περισσότερο μετριοπαθές δεξιό προφίλ αποτινάσσοντας το στίγμα του ακροδεξιού εθνολαϊκιστή.
Το προφανές ερώτημα για την Ευρώπη -ειδικότερα για την Ευρωπαϊκή Αριστερά- ενόψει των ευρωεκλογών του Μαΐου και πέρα από αυτές είναι εάν προσφέρει κάτι στην ευρωπαϊκή υπόθεση ο εγκλωβισμός σε ένα τέτοιο δίπολο. Τα διλήμματα που αντιμετωπίζει η ήπειρος είναι υπαρκτά και ιστορικού, υπαρξιακού χαρακτήρα. Συνοψίζονται δε στο εάν το μέλλον της ευρωπαϊκής πολιτικής οργάνωσης περιγράφεται ως μια υπερεθνική έννομη τάξη που θα διασφαλίζει τη σταθερότητα και την ειρήνη στην Ευρώπη ή εάν θα είναι οι επιμέρους πολιτικές οντότητες, δηλαδή τα εθνικά κράτη, εκείνες που θα έχουν και θα ασκούν την κυριαρχία εντασσόμενες σε επιμέρους σχήματα ευρωπαϊκών συνεργασιών κατά βούληση. Μπορεί να υπάρξει μια υπερεθνική ευρωπαϊκή δημοκρατία ή το έθνος - κράτος παραμένει το μόνο πλαίσιο εντός του οποίο μπορεί να ασκηθεί η εξουσία με τρόπο δημοκρατικό και κοινωνικά δίκαιο; Πρόκειται για εξαιρετικά περίπλοκα ερωτήματα που δεν έχουν εύκολες απαντήσεις.
* Η ανάλυση συμπεριλαμβάνεται στο Δελτίο Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ
