Του Γιώργου Μόσχου*
- Κρίσιμο στοιχείο της ευημερίας των παιδιών πλέον θεωρείται το να έχουν στα περιβάλλοντα που ζουν και που εκπαιδεύονται πρόσωπα και διαδικασίες που υποστηρίζουν την ελεύθερη έκφραση των απόψεων και των συναισθημάτων τους.
- Η ακρόαση των παιδιών, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, είναι μια διαδικασία που απαιτεί προσοχή, κατάρτιση και υποστήριξη, ώστε να λαμβάνει χώρα με τρόπο που διευκολύνει την έκφραση του παιδιού, αλλά και να καθιστά σαφή τα όρια και το προσδοκώμενο αποτέλεσμά της. Τα παιδιά χρειάζεται να εμψυχώνονται και να μάθουν να εκφράζουν τη γνώμη και τα συναισθήματά τους, να λαμβάνουν εγγυήσεις ότι ακούγονται και γίνονται σεβαστά, αλλά και να υπολογίζουν και να σέβονται τα πρόσωπα με τα οποία συνδιαλέγονται.
Το 2019 κλείνουν 30 χρόνια από την υιοθέτηση της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΔΣΔΠ) από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, δεσμευτικό νομικό κείμενο που έχει υπογραφεί από τα περισσότερα (196) κράτη του κόσμου, αλλά και που υφίσταται καθημερινά ίσως τις περισσότερες παραβιάσεις.Το πιο καινοτόμο άρθρο της Σύμβασης θεωρείται το Άρθρο 12 με το οποίο αναγνωρίζεται στα παιδιά το δικαίωμα να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους για όλα τα θέματα που τα αφορούν και καθιερώνεται υποχρέωση στη διοίκηση και τα δικαστήρια να λαμβάνουν υπόψη τις απόψεις τους, ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητα τους. Τα παιδιά αντιμετωπίζονται πλέον ως υποκείμενα δικαιωμάτων και όχι απλά ως αντικείμενα προστασίας, όπως παραδοσιακά συνέβαινε. Το άρθρο 12 της Σύμβασης έχει επηρεάσει αρκετές προβλέψεις της εθνικής νομοθεσίας στις χώρες – μέλη, όπως, για παράδειγμα, ρυθμίσεις σχετικά με τις καταθέσεις στα δικαστήρια ή την ακρόαση των απόψεων των παιδιών στα σχολεία, στις κοινωνικές υπηρεσίες, στα ιδρύματα και σε διάφορες διοικητικές αρχές. Εξ άλλου το δικαίωμα αυτό συνιστά μία από τις 4 θεμελιώδεις αρχές της Σύμβασης και θεωρείται εξαιρετικής σημασίας, όχι μόνο από νομική άποψη, αλλά και από ψυχο-παιδαγωγική, καθώς συνδέεται άμεσα με την καλλιέργεια της πολιτειότητας στα παιδιά.
Πόσο καλά ξέρουμε όμως να ακούμε τα παιδιά; Και πόσο το δικαίωμα έκφρασης της γνώμης τους είναι κατανοητό από όλες τις πλευρές και υποστηρίζεται στην ορθή άσκησή του; Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας έγιναν πολλά βήματα στην κατεύθυνση της συνειδητοποίησης της αξίας των δικαιωμάτων του παιδιού, η διδασκαλία των οποίων μάλιστα έχει ενταχθεί πλέον στη σχολική ύλη από τις πρώτες τάξεις του σχολείου. Ωστόσο, η διαδρομή από τη θεωρία ως την πράξη είναι συχνά μεγάλη. Η δε ακρόαση των παιδιών, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, είναι μια διαδικασία που απαιτεί προσοχή, κατάρτιση και υποστήριξη, ώστε να λαμβάνει χώρα με τρόπο που διευκολύνει την έκφραση του παιδιού, αλλά και να καθιστά σαφή τα όρια και το προσδοκώμενο αποτέλεσμά της. Τα παιδιά χρειάζεται να εμψυχώνονται και να μάθουν να εκφράζουν τη γνώμη και τα συναισθήματά τους, να λαμβάνουν εγγυήσεις ότι ακούγονται και γίνονται σεβαστά, αλλά και να υπολογίζουν και να σέβονται τα πρόσωπα με τα οποία συνδιαλέγονται. Χρειάζονται επίσης να γνωρίζουν ότι την τελική απόφαση για πολλά θέματα της ζωής τους την παίρνουν οι ενήλικοι που είναι αρμόδιοι για αυτά (γονείς, εκπαιδευτικοί, κλπ) και οι οποίοι βέβαια οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τη γνώμη τους. Και από τη μεριά τους, οι ενήλικοι χρειάζεται να αξιοποιούν διάφορες τεχνικές για να διευκολύνουν την έκφραση γνώμης των παιδιών, να κερδίζουν την εμπιστοσύνη τους και να μπορούν να αντιλαμβάνονται όσα λέγονται και όσα δεν λέγονται, αλλά επικοινωνούνται από τα παιδιά με άλλους τρόπους. Έτσι, παράλληλα με τη δεοντολογία για την ακρόαση των απόψεων των παιδιών, αναπτύσσονται και τεχνικές ατομικής ακρόασης/επικοινωνίας, όπως και συλλογικής ακρόασης των παιδιών μέσω διαδικασιών διαβούλευσης, σε μικρές και μεγάλες ομάδες, αξιοποιώντας εργαλεία εμψύχωσης και επικοινωνίας. Κρίσιμο στοιχείο της ευημερίας των παιδιών πλέον θεωρείται το να έχουν στα περιβάλλοντα που ζουν και που εκπαιδεύονται πρόσωπα και διαδικασίες που υποστηρίζουν την ελεύθερη έκφραση των απόψεων και των συναισθημάτων τους. Παράλληλα, στοιχείο απαραίτητο της δημοκρατικής λειτουργίας της εκπαίδευσης και της αγωγής γενικότερα, θεωρείται η καθιέρωση διαδικασιών διαλόγου, έκφρασης απόψεων και λήψης αποφάσεων με ενεργή συμμετοχή των παιδιών. Παρά τα προβλήματα εφαρμογής, έχουν προβλεφθεί η λειτουργία μαθητικών κοινοτήτων στα σχολεία, η δυνατότητα υποβολής παραπόνων από παιδιά και η υποχρέωση ακρόασης των παιδιών σε προστατευμένες συνθήκες, όταν εξετάζονται ως θύτες, θύματα ή μάρτυρες αδικοπραξιών. Όλα τα παραπάνω, παρόλο που θεωρούνται πλέον αδιαμφισβήτητα στη θεωρία, βρίσκουν σοβαρά εμπόδια να γίνουν πράξη, καθώς το εκπαιδευτικό σύστημα εξακολουθεί να έχει άλλου είδους προτεραιότητες (όπως τον ανταγωνισμό, τον ατομισμό, τη δασκαλοκεντρική προσέγγιση, την πειθαρχία), η πρόνοια και η δικαιοσύνηγια παιδιά συνθλίβοονται από άλλες ανάγκες και ελλείψεις, οι δε επαγγελματίες που εργάζονται με τα παιδιά είναι συχνά ανεκπαίδευτοι ή δεν έχουν την κατάλληλη υποστήριξη για να τολμήσουν πρακτικές ουσιαστικής και συστηματικής ακρόασης των παιδιών.
Αξιοποιώντας σύγχρονες παιδαγωγικές προσεγγίσεις, τη 15ετή εμπειρία του Συνηγόρου του Παιδιού στη χώρα μας και άλλων ανεξάρτητων αρχών και οργανώσεων για τα δικαιώματα του παιδιού διεθνώς, όπως και υλικό από συνέδρια, δίκτυα, δημοσιεύσεις και συναντήσεις διαλόγου, μια νέα πρωτοβουλία συγκροτήθηκε το 2018 με στόχο τη διάδοση και ενίσχυση της εφαρμογής του Άρθρου 12 της ΔΣΔΠ. Πήρε την ονομασία «ΠΡΩΤΑ.12» και στην πρώτη της δραστηριότητα συνεργάστηκε με εμπειρογνώμονες του πεδίου, δημόσιους φορείς της εκπαίδευσης και της πρόνοιας και έμπειρες μη κυβερνητικές οργανώσεις, για να διοργανώσει δύο εργαστήρια διαβούλευσης με παιδιά, στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, στα οποία πήραν μέρος συνολικά 53 αγόρια και κορίτσια 12 ως 17 ετών από 32 διαφορετικά σχολεία, ενώ περιελήφθησαν και παιδιά με αναπηρίες, Ρομά, πρόσφυγες και παιδιά που διέμεναν σε ιδρύματα και ξενώνες. Τα εργαστήρια αυτά, που είχαν τον τίτλο «Ζουμ στα Δικαιώματα των Παιδιών», διοργανώθηκαν στο πλαίσιο του διεθνούς προγράμματος «Global Child» που λειτουργεί υπό την αιγίδα της Επιτροπής Δικαιωμάτων του Παιδιού του ΟΗΕ και επιδιώκει την ανάπτυξη ενός μηχανισμού για την παρακολούθηση της εφαρμογής της ΔΣΔΠ. Τα παιδιά έπαιξαν, αντάλλαξαν απόψεις σε ολομέλεια, συμμετείχαν σε εστιασμένες ομάδες συζήτησης, ζωγράφισαν και επικοινώνησαν με διάφορους τρόπους. Παρόμοια εργαστήρια διεξάγονται στη διάρκεια της χρονιάς σε μεγάλο αριθμό χωρών του πλανήτη και τα ευρήματά τους θα ανακοινωθούν αργότερα. Αξίζει όμως να αναφερθεί εδώ ότι τα παιδιά που συμμετείχαν σε αυτά έδειξαν μεγάλο ενθουσιασμό και χάρηκαν πολύ που εξέφραζαν τις απόψεις τους σχετικά με την εφαρμογή των δικαιωμάτων τους. Το μεθοδολογικό μοντέλο των εργαστηρίων αυτών θα επιδιωχθεί να διαδοθεί έτσι ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί και στο πλαίσιο άλλων σχετικών δράσεων, για να ακούγεται η γνώμη των παιδιών για διάφορα θέματα. Η ΠΡΩΤΑ.12 σχεδιάζει να διοργανώσει και άλλα παρόμοια εργαστήρια διαλόγου με εφήβους, όπως και εγκεκριμμένες από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής δράσεις σε σχολεία, υποστηρίζοντας την έκφραση των παιδιών και την άσκησή τους στο δημοκρατικό διάλογο. Προγραμματίζεται, επίσης, η διοργάνωση σεμιναρίων για την επιμόρφωση επαγγελματιών, η έκδοση σχετικού υλικού και η συνεργασία με άλλες οργανώσεις και δίκτυα με σκοπό την ενδυνάμωση των δικαιωμάτων του παιδιού στη χώρα μας και την ανάδειξη καλών πρακτικών που δίνουν σημασία στο λόγο των παιδιών και βοηθούν τα παιδιά να πρωταγωνιστούν στη ζωή τους.
Σε μια κρίσιμη περίοδο, όπου οι συγκρούσεις στην κοινωνία εντείνονται και η προσεκτική ακρόαση των άλλων ελλείπει ως πρότυπο για τη νέα γενιά, είναι σημαντικό να γίνει επένδυση στην εκπαίδευση των παιδιών στο πώς να εκφράζουν τη γνώμη τους και να διαλέγονται. Όταν ο λόγος των παιδιών ακούγεται από τους μεγάλους, τότε τα παιδιά βοηθούνται να ωριμάσουν καλύτερα και να αναλαμβάνουν ευθύνες. Χρειάζεται να πιστέψουμε και να υποστηρίξουμε αυτό που τόνισε ήδη πριν από ένα αιώνα ο πρωτοπόρος των δικαιωμάτων του παιδιού, γιατρός και εκπαιδευτικός, Γιάνους Κόρτσακ, ότι «τα παιδιά είναι πολίτες». Όταν ακούμε τα παιδιά και τα υποστηρίζουμε να διατυπώνουν υπεύθυνα τη γνώμη τους και να συνεργάζονται, μπορούμε να προσβλέπουμε και σε μια διαφορετική στάση τους ως πολιτών του σήμερα και του αύριο. Είναι χαρακτηριστική η φράση ενός παιδιού σε ανώνυμο ερωτηματολόγιο αξιολόγησης ενός εργαστηρίου διαβούλευσης: «Μου άρεσε πολύ που ακουστήκαμε. Και δεν ακουστήκαμε σαν ο Γιώργος από την Αλβανία ή η Μαρία που είναι λεσβία, αλλά σαν παιδιά που δικαιούνται όλα τα ίδια πράγματα».
Αναλυτικές πληροφορίες για την ΠΡΩΤΑ.12, τους συνεργαζόμενους φορείς και τις δράσεις της υπάρχουν στον ιστοχώρο της πρωτοβουλίας www.inart12.org
* Νομικός, ιδρυτικό μέλος της Πρωτοβουλίας για το Άρθρο 12 (ΠΡΩΤΑ.12)
