Συνέντευξη της Άντας Αλαμάνου στην Αλεξάνδρα Μάτα *
Κα Αλαμάνου περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας συνεχίζουμε και βλέπουμε καθημερινά συνανθρώπους μας να κοιμούνται σε πεζοδρόμια και πάρκα. Κάτι τέτοιο προβληματίζει και στεναχωρεί τον καθένα που θέλει να λέγεται άνθρωπος. Μιλήστε μας λίγο για το έργο της Κλίμακας σε σχέση με τον άστεγο πληθυσμό της Αθήνας;
Η ΚΛΙΜΑΚΑ αποτελεί τον πρώτο κοινωνικό μη κερδοσκοπικό φορέα στην Ελλάδα που επί δεκαοκτώ συναπτά έτη παρέχει υπηρεσίες στήριξης στην ευπαθή κοινωνικά ομάδα των αστέγων, επιχειρώντας να αντιμετωπίσει το σύνολο των αναγκών τους, μέσα από μια ολοκληρωμένη επιστημονική προσέγγιση, που ενισχύει την ατομική τους προσπάθεια για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, με στόχο τη σταδιακή τους επανένταξη.
Η παρέμβαση της ΚΛΙΜΑΚΑ όλα αυτά τα χρόνια υπήρξε συνολική και ολοκληρωμένη, καθώς ανέπτυξε:
Πολιτικές πρόληψης της απώλειας στέγης (Συμβουλευτική / Διαμεσολάβηση)
Πολιτικές επείγουσας παρέμβασης (Streetwork, Προσωρινή Στέγαση/Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη)
Πολιτικές μεταβατικής φιλοξενίας (Ψυχιατρικός Ξενώνας Αστέγων)
Πολιτικές επανένταξης (π.χ. εργασιακή ένταξη μέσω του Κοι.Σ.Π.Ε «Κλίμαξ Plus» κ.ά)
Επιστημονική Έρευνα (πρωτοποριακές εμπειρικές έρευνες για το προφίλ των αστέγων, των παραγόντων απώλειας στέγης στην Ελλάδα, τη διαμόρφωση του φαινομένου κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης κ.ά.)
Η ΚΛΙΜΑΚΑ, εναρμονιζόμενη με τις σύγχρονες ευρωπαϊκές πολιτικές στο πεδίο της έλλειψης στέγης, προχώρησε σε στρατηγικό αναπροσδιορισμό των παρεμβάσεων της, αναδιαμορφώνοντας τις παρεχόμενες υπηρεσίες του Προγράμματος Στήριξης Αστέγων, σχεδιάζοντας και αναπτύσσοντας ένα νέο μοντέλο δράσης.
Η συνέχεια του Προγράμματος Στήριξης Αστέγων αφορά ένα συνολικότερο πλέγμα δράσεων στεγαστικής πολιτικής, που συνδυάζουν την εφαρμογή του θεσμού της κοινωνικής κατοικίας με την παράλληλη ανάπτυξη δράσεων κοινωνικής επιχειρηματικότητας για την πλήρη κοινωνική και εργασιακή αποκατάσταση των αστέγων.
Κατευθυντήριος στόχος του νέου μοντέλου δράσης αποτελεί η προσπάθεια για μετατροπή των αστέγων από παθητικούς αποδέκτες κοινωνικών υπηρεσιών και επιδομάτων σε ενεργούς πολίτες, στο πλαίσιο μιας συντονισμένης προσπάθειας και ολιστικής παρέμβασης για την επιστροφή και επανένταξή τους στην κοινωνική και επαγγελματική ζωή.
Υπάρχουν πράγματι άστεγοι οι οποίοι προτιμούν, αντί να φιλοξενηθούν σε δομή, να παραμείνουν σε συγκεκριμένα σημεία στο δρόμο; Αν ναι, γιατί συμβαίνει αυτό;
Από τη μέχρι σήμερα εμπειρία μας και, αν θέλετε, ακόμα πιο συγκεκριμένα, μέσα από τη δράση «Παρέμβαση στο Δρόμο», διαπιστώνουμε ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου οι άστεγοι είναι αρνητικοί στο να φιλοξενηθούν σε κάποια δομή. Ακόμα περισσότερο, εμφανίζονται αρνητικοί ως προς την επικοινωνία τους με άλλους ή/και ως προς την αποδοχή οποιασδήποτε προσφερόμενης στήριξης. Η ΚΛΙΜΑΚΑ από το 2001 μελετά και καταγράφει το φαινόμενο της έλλειψης στέγης, τα προβλήματα διαβίωσης στο δρόμο, το ψυχοκοινωνικό προφίλ των αστέγων, «την ψυχοπαθολογία του δρόμου» κ.α., [μέσα από ερευνητικές διαδικασίες, τα αποτελέσματα των οποίων δημοσιεύονται σε εθνικά και ευρωπαϊκά συνέδρια (Feantsa / European Research Conference) και αποτελούν τη βάση σχεδιασμού στρατηγικών για την αντιμετώπιση του φαινομένου στην Ελλάδα].
Στην ΚΛΙΜΑΚΑ γνωρίζουμε πολύ καλά -και αυτό είναι γνωστό και στη διεθνή εμπειρία και επιστημονική έρευνα, ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν αφορούν «ακατάδεκτους» στην όποια προσφορά αστέγους! Πρόκειται ασφαλώς για άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνια ψυχιατρικά προβλήματα ή/και κάποιας μορφής εξάρτηση (αλκοόλ, ναρκωτικά, τζόγος). Σύμφωνα και με το Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, οι άστεγοι (homeless) παγκοσμίως αποτελούνται σε μεγαλύτερο από το μέσο όρο ποσοστό από άτομα με τα παραπάνω προβλήματα και με προσδόκιμο επιβίωσης τουλάχιστον 20 χρόνια λιγότερο σε σύγκριση με το γενικό πληθυσμό.
Τα προβλήματα ψυχικής υγείας μπορεί να προϋπάρχουν και να λειτουργήσουν ως παράγοντας απώλειας στέγης, αλλά και μπορεί να εμφανιστούν ως αποτέλεσμα της διαβίωσης στο δρόμο ή σε ακατάλληλες συνθήκες στέγασης ( δες «Ψυχικές διαταραχές και διπλή διάγνωση σε δείγμα αστέγων στην περιοχή της Αθήνας», ΚΛΙΜΑΚΑ, 2001).
Η ενεργός ψυχοπαθολογία των αστέγων διαμορφώνει το ψυχοκοινωνικό τους προφίλ («Συνθήκες διαβίωσης στο δρόμο και το ψυχοκοινωνικό προφίλ των αστέγων», ΚΛΙΜΑΚΑ, 2006) και κατά συνέπεια τη συμπεριφορά και τον τρόπο που συνδέονται και επικοινωνούν με τους άλλους και την κοινωνία ευρύτερα.
Απάθεια ή παρορμητικότητα, καχυποψία, απόσυρση, αδυναμία σχεδιασμού του μέλλοντος, εμμονή στο «εδώ και τώρα», έλλειψη εν συναίσθησης, ιδέες αναξιότητας κ.ά., και κατά βάση διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων (οικογένεια, φίλοι, γείτονες κ.λπ.), αποτελούν τα πιο εμφανή χαρακτηριστικά των αστέγων του δρόμου, αποτυπώνοντας τη σοβαρότητα όσο και την πολυσυνθετότητα του προβλήματος.
Και στο σημείο αυτό θα θέλαμε να επισημάνουμε τα εξής:
Η Παρέμβαση στο Δρόμο (streetwork) δεν είναι μια πράξη φιλανθρωπίας, δεν είναι ούτε ακτιβισμός! Είναι, διεθνώς, ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία δουλειάς στο πλαίσιο παροχής στοχευμένων υπηρεσιών σε ανθρώπους ή/και κοινωνικές ομάδες που διαβιούν σε συνθήκες δρόμου, βιώνοντας την ακραία φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις του αντικειμένου και κυρίως ικανότητα προσέγγισης και επικοινωνίας με τον «άλλον», τον «διαφορετικό». Παρεμβάσεις στο δρόμο που αφορούν αποκλειστικά και μόνο φιλανθρωπικού τύπου υποστήριξη των αστέγων (τρόφιμα, κουβέρτες), είτε παρεμβάσεις αναποτελεσματικές ως προς την προσέγγιση των αστέγων, οδηγούν, μεταξύ άλλων, σε μύθους και στερεότυπα. «Ο δρόμος είναι επιλογή τους», «οι άστεγοι χρειάζονται μόνο φαγητό και κουβέρτες», «δε θέλουν βοήθεια», και άλλα πολλά «δεν». Αυτές οι παρεμβάσεις συντηρούν μια ασαφή εικόνα του προβλήματος, εξυπηρετούν δε συχνά την «απενεχοποίηση» θεσμικών και άλλων φορέων για το έλλειμμα κατάλληλων υπηρεσιών.
Σε ποια σημεία του έργου σας έχετε συναντήσει τις μεγαλύτερες δυσκολίες;
Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή της λειτουργίας του Προγράμματος Στήριξης Αστέγων (ΠΣΑ) της ΚΛΙΜΑΚΑ ξεκίνησε το 2001, σε μια εποχή όπου η επικρατούσα άποψη της ελληνικής κοινωνίας δεν συνηγορούσε υπέρ της σοβαρότητας του φαινομένου της έλλειψης στέγης. Αφήνοντας έτσι έξω από την ατζέντα των κοινωνικών προς επίλυση προβλημάτων το θέμα των αστέγων.
Στην πορεία του χρόνου, παρά την αυξητική τάση του, το πρόβλημα παρέμεινε θεσμικά ανύπαρκτο, «αόρατο», και υποτιμημένο, όχι μόνο από την κοινή γνώμη, αλλά και από τους θεσμικούς φορείς της πολιτείας, γεγονός που εδραίωνε την στερεοτυπική κοινωνική αναπαράσταση του αστέγου μέσω χαρακτηρισμών όπως «κλοσάρ», «αλήτης», «παραβατικός», «ζητιάνος», «γραφικός», κ.ά.
Σε συνέχεια των παραπάνω, θα πρέπει να πούμε ότι ως «γραφική» και άτοπη ερμηνεύτηκε από κάποιους, σε κάποιο βαθμό στο παρελθόν, η συνεχιζόμενη ενασχόληση μας με το θέμα των αστέγων. Η ελληνική κοινωνία δεν φαινόταν να είναι έτοιμη να αποδεχθεί ότι, εδώ, στη χώρα της ιδιοκατοίκησης και της οικογενειακής θαλπωρής, η απώλεια στέγης υφίστατο, και χρόνο με τον χρόνο αφορούσε όλο και περισσότερους.
Από το ξεκίνημα μας έως και σήμερα, η απουσία αποτελεσματικής ανταπόκρισης στο φαινόμενο της έλλειψης στέγης από την Ελληνική Πολιτεία και ό,τι αυτό συνεπάγεται, παράλληλα με τις υπολειμματικές πολιτικές κοινωνικής ένταξης των αστέγων (ανακουφιστικού - φιλανθρωπικού τύπου παρεμβάσεις, γραφειοκρατία, μη εξειδικευμένη παρέμβαση στις ειδικές κατηγορίες αστέγων κ.λπ.), αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν τις μεγαλύτερες δυσκολίες, αλλά και προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε.
Παράλληλα, διαπιστώνουμε, τα τελευταία χρόνια, την πολύ έντονη εμπλοκή ορισμένων φορέων (κρατικών ή μη, πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, κ.λπ.), που συγκυριακά, χωρίς προηγούμενη εμπειρία στο πεδίο και με ελλειμματική γνώση του ζητήματος, κυριαρχούν στο δημόσιο διάλογο και ακόμα περισσότερο σε πρωτοβουλίες για τον στρατηγικό σχεδιασμό της έλλειψης στέγης.
Ένα τόσο σημαντικό έργο χρειάζεται μια πηγή πόρων, η οποία να μπορεί να χρηματοδοτήσει μια ουσιαστική παρέμβαση. Από που πηγάζουν οι πόροι της Κλίμακας;
Η ΚΛΙΜΑΚΑ είναι ένας κοινωνικός μη κερδοσκοπικός φορέας που δραστηριοποιείται τόσο στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας όσο και στην υλοποίηση δράσεων κατά του κοινωνικού αποκλεισμού ευάλωτων ατόμων και ομάδων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το μεγαλύτερο μέρος των δράσεων της στηρίζεται και εποπτεύεται από το Υπουργείο Υγείας.
Το Πρόγραμμα Στήριξης Αστέγων αποτελεί ένα μέρος του συνόλου του έργου του φορέα. Είναι σημαντικό, όμως, να επισημάνουμε ότι πρόκειται για μια πρωτοβουλία μας, που υλοποιήθηκε χωρίς κρατική επιχορήγηση, και η οποία στηρίχθηκε εξ’ αρχής στην εθελοντική προσφορά στελεχών του φορέα και στη συνέχεια στον εθελοντισμό άλλων ευαισθητοποιημένων πολιτών, καθώς και στην οικονομική στήριξη μέσω δωρεών. Άλλωστε, η φιλοσοφία και οι αρχές του φορέα που διαμορφώνουν τους στόχους και τη μεθοδολογία δράσης του, στηρίζονται στη δύναμη του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου, που αποτελούν για εμάς την πιο αναπτυξιακή και την πιο ουσιαστική επένδυση. Ακόμα και σήμερα συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότι η εισροή οικονομικών πόρων, είτε μικρών είτε μεγάλων, δεν είναι πανάκεια για την αποτελεσματικότητα και επιτυχία μιας δράσης.
Θεωρείτε ότι η πολιτεία τα τελευταία χρόνια έχει κάνει προσπάθειες και βήματα σε σχέση με το ζήτημα των αστέγων;
Όντως τα τελευταία χρόνια σημειώνεται μια μεγαλύτερη εμπλοκή των φορέων της πολιτείας σχετικά με το ζήτημα των αστέγων. Ωστόσο, παρά την αύξηση των παρεχόμενων υπηρεσιών, μέχρι στιγμής οι παρεμβάσεις κινούνται στη λογική και πρακτική της επιδοματικής πολιτικής και της φιλανθρωπίας και ελάχιστα άπτονται μιας κοινωνικής - στεγαστικής πολιτικής που εφαρμόζει πρακτικά το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην κατοικία. Κάτι που θα απαιτούσε την ανάπτυξη δράσεων και προγραμμάτων που να απαντούν στο σύνολο των αναγκών των αστέγων.
Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι άστεγοι είναι μια πολυδιάστατη κοινωνική ομάδα με πολλαπλά προβλήματα. Τα αίτια απώλειας στέγης ποικίλλουν επίσης, αποτελώντας συνδυασμό παραγόντων, με επικρατέστερους τα οικονομικά προβλήματα, την ανεργία, τα προβλήματα υγείας-ψυχικής υγείας, σε συνδυασμό με κάποιας μορφής εξάρτηση (ναρκωτικά, αλκοόλ, τζόγος), καθώς και την απουσία οικογενειακού - υποστηρικτικού περιβάλλοντος.
Είναι προφανές ότι οι άστεγοι δεν χρειάζονται μόνο στέγη και φαγητό, αλλά πολύπλευρη αντιμετώπιση προσαρμοσμένη τόσο στο σύνολο των αναγκών τους όσο και στις ιδιαιτερότητες της κάθε υποκατηγορίας.
Οι εξειδικευμένες παρεμβάσεις για τις πιο ευάλωτες κατηγορίες των αστέγων (ψυχιατρικοί ασθενείς / χρήστες) παραμένουν στη χώρα μας ακόμα ζητούμενο!
Ο αποκλεισμός τους από τις υπάρχουσες δομές φιλοξενίας αστέγων (λόγω σχετικών κριτηρίων, όπως ψυχιατρική εκτίμηση μη ενεργούς ψυχοπαθολογίας, καθώς και εξέταση για λοιμώδη νοσήματα) δίνει μια επιπλέον τραγική διάσταση στο πρόβλημα των αστέγων. Όσο και αν ακούγεται κυνικό, είναι πέρα για πέρα αληθινό, ότι οι άστεγοι με τα παραπάνω προβλήματα είναι καταδικασμένοι να ζήσουν στο δρόμο και να πεθάνουν εκεί!
Κατά τη δική σας γνώμη πως θα μπορούσε να γίνει μια ουσιαστική αλλαγή στη ζωή των αστέγων, πως θα μπορούσαμε σταδιακά να ξεπεράσουμε ως κοινωνία αυτό το τεράστιο κοινωνικό ζήτημα και να μην υπάρχουν πια άστεγοι συνάνθρωποί μας;
Πάντα πιστεύαμε ότι η αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης, των πολλαπλών αιτιών της και των επιπτώσεών της στη ζωή των αστέγων, αλλά και στην κοινωνία γενικότερα, δεν είναι ουτοπία! Βέβαια, στην Ελλάδα έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας για να μπορέσουμε να συμβαδίσουμε με τις ευρωπαϊκές πολιτικές στο θέμα αυτό. Μιλάμε, όμως, για αντιμετώπιση και όχι για εξάλειψη του φαινομένου. Άλλωστε, πρόκειται για ένα παγκόσμιο κοινωνικό φαινόμενο, που ιστορικά καταγράφεται σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου -εύπορες ή μη- και αντιμετωπίζεται (αν αντιμετωπίζεται) διαφορετικά από την κάθε χώρα. Το πρόβλημα των αστέγων είναι ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα που δεν απορρέει μόνο από τα προσωπικά τους προβλήματα, αλλά και από τον τρόπο που δομείται και λειτουργεί κάθε κοινωνία: από το οικονομικό και το πολιτικό σύστημά της, τους θεσμούς, τις υπηρεσίες της, τα θετικά αντανακλαστικά της, την κοινωνική συνοχή της, κ.ά.
Η διαιώνιση της φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων στον πλανήτη αναμφίβολα ταυτίζονται και με την απώλεια στέγης και την τεράστια δυσκολία για την εξάλειψή της.
Μιλώντας, όμως, για την αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος στη χώρα μας, πιστεύουμε ότι θα μπορούσαμε να δούμε σημαντική πρόοδο, αν ως κοινωνία, αλλά και ως πολιτικό σύστημα, απαλλαχτούμε από εμμονές που μας καθηλώνουν σε στείρες προσεγγίσεις και αναποτελεσματικές λύσεις. Η αναδιανομή του πλούτου (επιδοματική πολιτική) και η φιλανθρωπία ως κυρίαρχα μέσα για την αντιμετώπιση της φτώχειας, και δη της έλλειψης στέγης, είναι τραγικά λανθασμένη, ειδικά στην περίοδο μιας εξίσου τραγικά δύσκολης κοινωνικοοικονομικής συγκυρίας. Δεν πετυχαίνουμε τίποτα εξαντλώντας ψυχικά και σωματικά τους αποδέκτες των υπηρεσιών, εγκλωβίζοντάς τους στο φαύλο κύκλο της στείρας «εξυπηρέτησης», χωρίς προοπτική αναβάθμισης της ποιότητας ζωής τους, και ακόμα περισσότερο κατασπαταλώντας πόρους που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε δράσεις πρόληψης, αλλά και επανένταξης, με ορατά, μετρήσιμα και μακροχρόνια αποτελέσματα.
* «Υπεύθυνη Προγράμματος Στήριξης Αστέγων στην ΜΚΟ ΚΛΙΜΑΚΑ»
