Του Νικόλα Βρούσαλη*
Η ελευθερία του λόγου είναι μια από τις σημαντικότερες δημοκρατικές ελευθερίες. Χωρίς αυτή δεν υπάρχει κριτική στις πρακτικές του κράτους ή της άρχουσας τάξης, δεν υπάρχει κοινωνία των πολιτών, δεν υπάρχει δυνατότητα πειραματισμού με διαφορετικούς τρόπους ζωής. Η ελεύθερη έκφραση είναι το οξυγόνο της δημοκρατίας.
Από την απόλυτη αξία της ελεύθερης έκφρασης, ωστόσο, δεν προκύπτει ότι ο μισαλλόδοξος λόγος πρέπει πάντα να προστατεύεται. Για την ακρίβεια, αν μας νοιάζει η ελευθερία του λόγου, τότε κάποιες μορφές μισαλλόδοξου λόγου δεν πρέπει να προστατεύονται. Ο δημόσιος λόγος του μητροπολίτη Αμβρόσιου, ο οποίος έγραψε "φτύστε τους" για τους ομοφυλόφιλους απανταχού, υπάγεται σε αυτές τις μορφές λόγου. Το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αιγίου πρόσφατα καταδίκασε τον Αμβρόσιο για υποκίνηση σε βία και κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιώματος. Οι συνήγοροί του είπαν ότι θα καταθέσουν αίτηση αναίρεσης στον Άρειο Πάγο.
Το κλασικό νομικό επιχείρημα εδώ είναι ότι η ποινικοποίηση της μισαλλοδοξίας περιορίζει, μεν, την ελευθερία της έκφρασης -δηλαδή την ελευθερία έκφρασης του Αμβρόσιου-, αλλά ταυτόχρονα προστατεύει άλλα έννομα αγαθά, όπως η ισότητα και η αξιοπρέπεια αυτών που προσβάλλει ο μισαλλόδοξος λόγος. Αυτή είναι η επιχειρηματολογία της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων, της Επιτροπής για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων του ΟΗΕ, μεταξύ άλλων.
Ωστόσο, δεν είναι ανάγκη να δώσουμε την απολυτότητα της ελευθερίας της έκφρασης για να καταδικάσουμε τον Αμβρόσιο: η ελευθερία της έκφρασης, ως απόλυτη αξία, προϋποθέτει ότι ο μισαλλόδοξος λόγος που την υποσκάπτει μπορεί δικαιολογημένα να περιορίζεται και να τιμωρείται.
Αν, για παράδειγμα, κάποιος προσπαθήσει να εκφράσει θέση υπέρ των ομοφυλοφίλων κατά τη διάρκεια κηρύγματος του Αμβρόσιου, ή προσπαθήσει να διαμαρτυρηθεί για την ομοφοβική συμπεριφορά του Αμβρόσιου, τότε κινδυνεύει να τον φτύσουν, ή χειρότερα. Η συμπεριφορά του Αμβρόσιου δημιούργησε ένα περιβάλλον απειλητικό προς την ελευθερία της έκφρασης και μπορεί να τιμωρηθεί ως τέτοια, στη βάση της αρχής της προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης. Κατά συνέπεια, το κλασικό νομικό επιχείρημα περί στάθμισης της υποκίνησης σε βία με την ελευθερία του λόγου είναι περιττό· δεν απαιτείται καμία τέτοια στάθμιση.
Τι λέει ο νόμος; Σύμφωνα με τον 4285/2014, η δημόσια έκφραση που "υποκινεί, προκαλεί, διεγείρει ή προτρέπει σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων, που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, τις γενεαλογικές καταβολές, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, το σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου ή την αναπηρία, κατά τρόπο που εκθέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή ενέχει απειλή για τη ζωή, την ελευθερία ή τη σωματική ακεραιότητα των ως άνω προσώπων τιμωρείται με φυλάκιση τριών μηνών έως τριών ετών".
Η έκφραση του Αμβρόσιου υπάγεται στις προβλέψεις του 4285/2014, αφού υποκινεί, διεγείρει και προτρέπει σε διακρίσεις, μίσος και βία κατά προσώπων με συγκεκριμένο σεξουαλικό προσανατολισμό. Όπως εύστοχα έγραψε ο Χρήστος Γραμματίδης, ο "λόγος που αμφισβητεί το δικαίωμα ισότιμης συμμετοχής στην κοινωνία μιας ομάδας προσώπων ή που δημιουργεί εχθρικό κοινωνικό περιβάλλον για τα μέλη της ομάδας αυτής μπορεί να αντιμετωπίζεται και αυτός με το ποινικό οπλοστάσιο της πολιτείας". Αυτό το "εχθρικό κοινωνικό περιβάλλον", η πολιτική οικολογία της μισαλλοδοξίας, δεν υποβαθμίζει μόνο την ισότιμη συμμετοχή· υποβαθμίζει την ίδια την ελευθερία της έκφρασης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.
Άρα οι υπέρμαχοι της ελευθερίας της έκφρασης μπορούν -οφείλουν- να καταδικάσουν την έκφραση του Αμβρόσιου στη βάση της ίδιας αυτής ελευθερίας. Επιπλέον, οι δικαστές του Αρείου Πάγου που θα εξετάσουν την αίτηση αναίρεσης, δεν χρειάζεται να σταθμίσουν την ελευθερία του Αμβρόσιου με άλλα έννομα συμφέροντα, αφού κανείς δεν έχει την ελευθερία να περιορίσει την ελευθερία του άλλου. Αν οι δικαστές θέλουν να προστατέψουν την ελευθερία του λόγου, τότε πρέπει να επικυρώσουν τελεσίδικα την καταδίκη του Αμβρόσιου.
* Ο Νικόλας Βρούσαλης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Leiden (Ολλανδία) και επισκέπτης αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aarhus (Δανία)
