Live τώρα    
22°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
20.2°C23.5°C
2 BF 43%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
20 °C
16.6°C22.9°C
2 BF 45%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
17.1°C21.5°C
2 BF 64%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C21.1°C
1 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
18 °C
17.9°C17.9°C
0 BF 59%
Πολιτική και ριζοσπαστική Ψυχανάλυση
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Πολιτική και ριζοσπαστική Ψυχανάλυση

Της Χλόης Κολύρη*

Η σχέση της Πολιτικής με την ψυχανάλυση είναι μια ιστορία σε πολλά κεφάλαια και με ποικίλες διαλεκτικές αντιφάσεις. Ο Φροϋδισμός στο πρώτο του «υλιστικό» και «βιολογικό» στάδιο -στις αρχές του 20ου αιώνα- είναι ριζοσπαστικός και ανατρεπτικός. Οι εικόνες που εισάγει για την καταπιεσμένη παιδική σεξουαλικότητα και που βρίσκονται στη βάση κάθε παθολογικής εκδήλωσης της ενήλικης ζωής, συνταράσσει αρχικά το ιατρικό και εν συνεχεία και το πολιτικό κατεστημένο της αστικής κοινωνίας. Το διάβημα του δεν αφορά απλά την ψυχική νόσο, βάζει σε κριτική ανάλυση τη σύνολη κοινωνία και τον πολιτισμό, τους οποίους θεωρεί προϊόντα μετουσίωσης των σεξουαλικών ενστίκτων. Η θρησκεία είναι η αναζήτηση ενός άψογου Πατέρα, η τέχνη, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία είναι παράγωγα εξιδανίκευσης των σκοτεινών στόχων της σεξουαλικής ορμής. Εξάλλου, η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται όχι από υψηλούς μεταφυσικούς παράγοντες, όπως η ηθική, το Αγαθό, η αγάπη δηλαδή για ελευθερία από τη συνείδηση και τη νοητική επιλογή, αλλά από δυνάμεις καταπιεσμένες που δρουν στο παρασκήνιο του ασυνειδήτου.

Πρόκειται, λοιπόν, για ένα μοντέλο ντετερμινιστικό, όπου ο προκαθορισμός από τα ένστικτα αφήνει μικρά περιθώρια ελευθερίας; Είναι ένα μοντέλο απαισιόδοξο και πεσιμιστικό για την ανθρώπινη κατάσταση;

Κάθε άλλο, απαντά η σημερινή ριζοσπαστική ψυχανάλυση που οδηγεί, από τη μια μεριά, στην αποδοχή της φυσικής, ζωικής, ενστικτικής μας πλευράς, αλλά και ωθεί, από την άλλη, σε νέες ψυχικές παραγωγές και νέες λύσεις, προσανατολισμένες στην κοινότητα με τους άλλους. Και στην πράξη [ανάλυση του ατομικού] και στην θεωρία [κατανόηση των κοινωνικών σχέσεων] στοχεύει στη χαλάρωση της κυριαρχίας του εξουσιαστικού Υπερεγώ, που στην ουσία υπηρετεί τους ναρκισσιστικούς σκοπούς του Εγω-[ισμού]. Αποσύρει τη libido από τις σχέσεις με του άλλους και τον κόσμο και τη στρέφει στον κλειστό εαυτό. Η μελέτη και έρευνα του πολιτικού Υπερεγώ, σαδιστικού και καταπιεστικού, τροφοδότησε την πολιτική σκέψη και από την πλευρά του Φρϋδομαρξισμού, με τους Αλτουσέρ και Μασερέ, και με τη σχολή της Φραγκφούρτης, όπου Αντόρνο και Χορκχάιμερ, ακολουθώντας το Φρόιντ, εξισώνουν την κατηγορική προσταγή του Ηθικού Νόμου [Καντ] με τη διαμόρφωση της πολιτικής απολυταρχίας και του Ολοκληρωτισμού από ένα Καθεστώς, αδιάφορο στα συναισθήματα και τις επιθυμίες των λαών. Αυτή η σύνδεση επηρεάζει απόλυτα ένα μεγάλο μέρος της ανανεωτικής Αριστεράς. Διανοητές όπως παλιότερα ο Herbert Marcuse και σήμερα ο Jacques Ranciere, Wendy Brown, Slavoy Zizek, κατανοούν το πολιτικό υποκείμενο χρησιμοποιώντας τις ψυχαναλυτικές έννοιες της απώθησης, της επιθετικότητας και του φθόνου στο πλαίσιο των ενορμήσεων της ζωής και του θανάτου [Eros και Thanatos στη Φροϋδική ονοματολογία]. Και αυτό είναι το κρίσιμο σημείο στην εποχή μας, όπου δοκιμάζονται οι αντοχές της συλλογικότητας απέναντι σ’ ένα βίαιο καπιταλισμό, που οδηγεί τον καθένα να κλειστεί στον εαυτό του. Ο ναρκισσισμός υπαγορεύει τη στροφή της libido -άρα και της ορμής της ζωής- από την ανθρώπινη κοινότητα, στα κατάλοιπα του παιδικού μας εαυτού. Ακόμη περισσότερο ο ναρκισσισμός απειλεί τους πολιτικούς ηγέτες, οι οποίοι υπό το πρόσχημα ενός ιδανικού Εγώ της ιδεολογίας καλύπτουν τα ίδια συμφέροντα πίσω από τις δήθεν επιταγές της Ιστορίας. Σήμερα κάθε προοδευτική ή ριζοσπαστική πολιτική θέση, ακόμη και η επαναστατική ή η αναρχική στάση, δεν μπορεί να αδιαφορήσει για το τι κρύβει το υποσυνείδητο της, ο ναρκισσισμός της, η απειλή της συνεχούς επιστροφής του ιδίου. Ίσα-ίσα αυτή η γνώση θα βοηθήσει στη διαμόρφωση μιας καθαρής πολιτικής στάσης απαλλαγμένης από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό με ένα λογοκεντρικό και φαλλοκεντρικό υποκείμενο που στη σημερινή δήθεν επιτρεπτική κοινωνία, αίροντας κάθε ηθική απαγόρευση, «επιτρέπει» τα πάντα για να απαγορεύσει αυτό που πραγματικά την ενοχλεί: την αυτογνωσία και αυτοδιάθεση. Σε αυτή την κατεύθυνση -στη γνώση του πολιτικού ασυνειδήτου- βρίσκεται και το κίνημα της Λακανικής Αριστεράς [Laclau-Σταυρακάκης] που συνδυάζει τη Λακανική θεωρία για την κυριαρχία της γλώσσας με την Γκραμσιανή Ηγεμονία και φωτίζει κομβικά σύγχρονα θέματα όπως η κυβερνησιμότητα και η οικουμενικότητα.

Μια ακόμη πιο ριζοσπαστική στάση απέναντι στην ψυχανάλυση ακολουθούν οι Ντελεζ και Γκουατταρί με το κλασσικό πια βιβλίο τους του 1972, Αντιοιδίπους. Καπιταλισμός και σχιζοφρένια, που γράφεται στο πλαίσιο την αναταράξεων που προέκυψαν από τον Μάη του ‘68. Ο Ζυλ Ντελέζ στα δυο μείζονα φιλοσοφικά έργα του που προηγήθηκαν (Διαφορά και επανάληψη, 1968 και Λογική του Νοήματος, 1969) έχει χρησιμοποιήσει Φροϋδικές και Κλαϊνιανές έννοιες όπως απώθηση, φαλλός φάντασμα, μερικό αντικείμενο, εξιδανίκευση, συνδέοντας ψυχανάλυση και φιλοσοφία. Τον Φέλιξ Γκουατταρί πάλι, ψυχαναλυτής ο ίδιος -και μάλιστα στο παρελθόν προτιμώμενος μαθητής του Λακάν-, αλλά και ακτιβιστής, αριστεριστής, τον θυμόμαστε με αγάπη, όταν ήλθε στην Ελλάδα τη δεκαετία του΄80 και μας βοήθησε στη αποασυλοποίηση και κυρίως την αναμόρφωση του ψυχιατρικού κάτεργου της Λέρου. Το διάβημα τους στο βιβλίο αυτό άλλαξε για πάντα την πολιτική κατανόηση της ψυχικής νόσου, της ψυχανάλυσης και της σχέσης τους με τον καπιταλισμό. Δεν υπάρχουν πια δύο οικονομίες, πολιτική [Μαρξιανή] και Λιβιδινική [Φροϋδική]. Υπάρχει μια ενιαία οικονομία, η επιθυμητική μηχανή που κινεί και επεκτείνει συνεχώς τη ζωή και μάλιστα συνεργός της σε αυτό δεν είναι η κοινή λογική της εξουσίας, αλλά η αμφισβήτηση της τρέλας, της ψύχωσης. Η τρέλα είναι βαθειά πολιτική, όπως και η «θεραπεία» της, που εφαρμόζει η πολιτισμένη κοινωνία. Η πολιτική θεωρία που προτείνεται τώρα δεν αφορά μόνο την υποκειμενοποίηση, το σχηματισμό ενός λογοκεντρικού υποκείμενου και τις διυποκειμενικές σχέσεις. Αφορά σε ένα νομαδικό υποκείμενο συνεχούς διαφοροποίησης και στην κατανόηση του σχηματισμού μέσα από την ισχύ της επιθυμίας κάθε μορφώματος ή συνόλου από το απλό κύτταρο, τους ιστούς, τα όργανα, μέχρι τις κοινωνικές ομάδες, τις τάξεις, πολιτισμούς ολόκληρους, και βεβαία πρωτίστως τον ίδιο τον καπιταλισμό σαν ευφυή καταχραστή και εκφραστή αυτής της επιθυμίας, την οποία αποκωδικοποίησε και επανακωδικοποίησε καλλίτερα από κάθε πολιτικό σύστημα στο παρελθόν, εξ ού και η μεγάλη του ισχύς. Κάθε πολίτευμα αντιστοιχεί σ’ ένα τύπο ψυχικής διαμόρφωσης. Οι αρχαίοι πολιτισμοί με την παράνοια, η αστική δημοκρατία με τη νεύρωση και ο καπιταλισμός με τη σχιζοφρένια, πολιτική και ασύνειδες διαμορφώσεις είναι παντού άρρηκτα δεμένες. Τώρα, ο δεύτερος πόλος του βιβλίου είναι το Οιδιπόδειο. Η βασική απώθηση - που κάνει μάλιστα και τον «Πολιτισμό πηγή δυστυχίας» [Φρόυντ, 1930]- δεν οφείλεται στο Οιδιπόδειο, η ιδέα της αιμομιξίας προκύπτει από το ότι είμαστε υποταγμένοι σε μια κυριαρχική οικογένεια και έναν Πατέρα δεσπότη που ορίζει τα σύνορα της Γης, την ιδιοκτησία και την παραγωγή προϊόντων, άρα και τις σχέσεις των μελών της ευρύτερης οικογένειας. Αυτό που μας τρομάζει δεν είναι ένα τοτέμ ή ένα ταμπού, αλλά το να αφεθούμε στη ροή και τη μοναδικότητα της απρόσωπης, χαοτικής και μη οικογενειακής επιθυμίας. Οι αρχές αυτές εφαρμόστηκαν στην πράξη στην κλινική «la Borde» μέσα από τη εφαρμογή της σχιζοανάλυσης, μιας νεωτεριστικής μορφής ψυχανάλυσης. Αυτό που συγκρατούν όσοι παρακολούθησαν τα προγράμματα είναι η βαθειά ανθρωπινή και εξισωτική στάση του προσωπικού, η έννοια της εγκαρσιότητας (traversallity) εν τη πράξει, δηλαδή το άνοιγμα του ψυχωσικού, αλλά και του «φυσιολογικού» στον κόσμο, στους άλλους και μεταξύ τους.

Οι αρχές που εφαρμόσθηκαν εκεί από τον Γκουατταρί («Να γινόμαστε ό,τι επιθυμούμε, να μην φανταζόμαστε τον εαυτό μας σαν μέρος ενός τριγώνου προσωποποιημένου σε ένα κλειστό, ενοχικό λογοκεντρικό υποκείμενο, αλλά σε ένα νομαδικό υποκείμενο σε συνεχή μεταμόρφωση και εξέλιξη που αψηφά «τη νορμοκανονικότητα που επιβάλλει η κοινωνία και η ίδια η γλώσσα») βρήκαν εφαρμογή στη γενική αμφισβήτηση του μοντέλου της ετεροκανονικότητας στο Φύλο, στο κίνημα Queer και αλλού (Judith Buttler, Gender trouble, 1982).

Ακριβώς αυτή η νορμοκανονικότητα, ο αποκλεισμός από το εξουσιαστικό Υπερεγώ όσων δεν ταιριάζουν σε ένα προσχεδιασμένο από την εξουσία πρότυπο, είναι και το βασικό πρόσταγμα της σύγχρονης ριζοσπαστικής ψυχανάλυσης, στο πλαίσιο ενός ανανεωμένου Νεοφροϋδισμού και πάνω στις αρχικές υλιστικές και βιολογικές του βάσεις (Φρόυντ, Πέραν της αρχής της ηδονής, 1920). Η αρχή της ηδονής, αποφεύγοντας κάθε ένταση, κάθε σύγκρουση στην αναζήτηση του καινούργιου οδηγεί σαν ενόρμηση θανάτου στο φυσικό τέλος, μετατρέποντας την έμβια σε ανόργανη ύλη. Η αρχή της πραγματικότητας όμως - όπου διαμορφώνονται η σκέψη, η πολιτική, η τέχνη, οι νέες αντιλήψεις γενικά - τροποποιούν και αναβάλλουν αυτό το τέλος δίνοντας στη ζωή την αξία της. Μια αξιοβίωτη ζωή και ο τόπος που επιλέγουμε για να ζήσουμε και να πεθάνουμε είναι ο στόχος της ψυχανάλυσης σήμερα. Γι αυτό δεν διστάζει να θεματοποιήσει και να διερευνήσει τομείς που παλιότερα ενέτασσε στο γενικό πλαίσιο των απωθήσεων, όπως το Φύλο, τη θέση της γυναίκας, τη μετααποικιακή κατάσταση και την πολυπολιτισμικότητα, έτσι ώστε αυτές οι οντότητες να συμμετέχουν πλέον στη διαμόρφωση του γενικού πολιτικού πλαισίου της ψυχανάλυσης, αλλά και οι ίδιες μέσω της θεωρίας και της πράξης της Queering ψυχανάλυσης και της ριζοσπαστικής Ψυχανάλυσης να μην διστάζουν να διερευνήσουν και κατανοήσουν και τα δικά τους βαθύτερα και υποσυνείδητα κίνητρα.

* Ψυχαναλύτρια

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL